Adam Jerzy Czartoryski

Ta strona została uznana za wzorowy artykuł.

Oznacza to, że został dopracowany w każdym szczególe i stanowi jedną z najlepszych stron na tej wiki. Dziękujemy użytkownikowi Marcin2014 za trud włożony w napisane tego artykułu.

Adam Jerzy Czartoryski, herbu własnego, ps. "Toulouzan" (ur. 12 stycznia 1770 w Warszawie, zm. 15 lipca 1861 w Montfermeil) – polski książę, polityk, mąż stanu, publicysta, mecenas sztuki i kultury, wolnomularz.

Uczestnik wojny polsko-rosyjskiej (1792), kurator wileński (1803-1824), minister spraw zagranicznych Imperium Rosyjskiego (1804-1806), wiceprezes Rządu Tymczasowego Królestwa Polskiego (1815), senator-wojewoda Królestwa Polskiego (1815), członek Rady Administracyjnej (1830), prezes Rządu Tymczasowego (1830) i Rady Najwyższej Narodowej (1830-1831), prezes Rządu Narodowego (1831), założyciel monarchistycznego Związku Jedności Narodowej i konserwatywno-liberalnego ruchu politycznego Hôtel Lambert. Autor tzw. planu puławskiego. Kawaler Orderu Orła Białego (od 1815).

W pierwszych latach rządów cara Aleksandra I bliski przyjaciel i współpracownik władcy. W czasie Wielkiej Emigracji jeden z przywódców polskich emigrantów, brany pod uwagę jako kandydat na króla Polski na emigracji.

Życiorys[]

Młodość[]

Urodził się 14 stycznia 1770 r. w Warszawie, był synem ks. gen. Adama Kazimierza Czartoryskiego i Izabeli z Flemingów. Według plotek jego biologicznym ojcem był kochanek Izabeli - Nikołaj Repnin, rosyjski poseł w Warszawie.

Otrzymał dokładnie domowe wykształcenie. W 1786 r. wyruszył w 2-letnią podróż do Niemiec, gdzie poznał Johanna Wolfganga Goethego, Christopha Martina Wielanda i Johanna Gottfrieda Herdera. W latach 1787–1793 jego nauczycielem był Gotfryd Ernest Groddeck. W 1788 r. będąc w Paryżu przedstawiony został królowej Francji - Marii Antoninie. Tam nawiązał współpracę ze Scypionem Piattolim. Tego samego roku wrócił do Polski i został marszałkiem sejmiku w Kamieńcu Podolskim, jednak kilka miesięcy później (1789) wyjechał do Anglii i Szkocji, gdzie podjął studia w Edynburgu. Do Polski powrócił w 1791 r. Został członkiem Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej.

Wojna polsko-rosyjska[]

Po wybuchu wojny polsko-rosyjskiej w 1792 r. jako ochotnik zgłosił się do armii. Został dowódcą szwadronu (w stopniu podpułkownika) w 4. Pułku Koronnym Przedniej Straży oraz rotmistrzem chorągwi 7. Brygady Kawalerii Narodowej. Zdobył Krzyż Kawalerski Orderu Virtuti Militari za udział w bitwie pod Grannem. Wraz z resztą armii litewskiej oskarżał władze i króla Stanisława Augusta Poniatowskiego o zdradę. Wkrótce potem, 16 sierpnia roku 1792 odszedł ze służby wojskowej, wyjeżdżając do Wiednia i Londynu.

Po wybuchu powstania kościuszkowskiego w 1794 r. usiłował dołączyć do walk, ale w Brukseli został zatrzymany przez władze austriackie.

Na dworze rosyjskim[]

Po upadku insurekcji Czartoryskim jako zwolennikom Kościuszki zasekwestrowano majątek. Poprosili o pomoc Repnina (znajomego z dawnych lat), który polecił synów oddać na dwór carski. W Rosji został kamerjunkrem Pułku Gwardii Konnej. Awansowany później do stopnia brygadiera był adiutantem wielkiego księcia Aleksandra. Został jego bliskim przyjacielem; połączyła ich idea liberalizmu i chęć reform. Obaj nawiązali współpracę z Nikołajem Nowosilcowem i Pawłem Stroganowem. Aleksander żartobliwie nazywał tę grupę Komitetem Ocalenia Publicznego (nawiązanie do rewolucji francuskiej). Dzięki Czartoryskiemu przyszły car stał się przyjazny Polakom, a Czartoryski nabrał szacunku i sympatii do Rosjan, chociaż caryca Katarzyna w liście do Repnina go i Konstantego oskarżała o nienawiść do Rosji.

Nawiązał również romans z Elżbietą Badeńską, żoną Aleksandra, który tolerował ich związek. 29 maja 1799 w Sankt-Petersburgu Elżbieta urodziła córkę - Marię, której biologicznym ojcem prawdopodobnie był Adam Czartoryski. W celu uniknięcia skandalu po narodzinach ich córki, książę Adam został mianowany posłem rosyjskim w Królestwie Sardynii.

Wrócił do Rosji po śmierci Pawła I i wstąpieniu na tron Aleksandra I w 1801 r. Utworzono 8 ministerstw i komitet ministrów pod przewodnictwem cesarza. Czartoryski został zastępcą Aleksandra Woroncowa, mianowany członkiem rady do spraw szkolnych w Ministerstwie Oświaty i członkiem komitetu urządzania Żydów. Po utworzeniu okręgu naukowego wileńskiego, w 1803 objął jako kurator władzę szkolną w 8 guberniach zachodnich Rosji. Na tym stanowisku był m.in. zwierzchnikiem odnowionego Uniwersytetu Wileńskiego. Przyczynił się do rozwoju oświaty na wschodnich ziemiach zabranych dawnej Rzeczypospolitej, rozbudował sieć szkół parafialnych z językiem polskim. Jako Polak na wysokich stanowiskach nie był tolerowany przez część rosyjskiej arystokracji, w tym matkę cara - Marię Fiodorowną. W 1803 r. przedstawił memorandum ,,O systemie, którego winna trzymać się Rosja", w którym przekonywał, iż po zdobyciu dominacji w Europie środkowo-wschodniej i na Bałkanach, w celu zbudowania przeciwwagi wobec napoleońskiej Francji, Rosja winna być orędownikiem powstania federacji narodów słowiańskich.

W 1804 r. został ministrem spraw zagranicznych. W 1805 r., podczas pobytu Aleksandra w Puławach, przedstawił mu opracowany przez siebie tzw. plan puławski, który polegał on na zjednoczeniu Polski pod berłem carskim. Aleksander jednak wahał się, a jego przyjaźń z królem pruskim Fryderykiem Wilhelmem III zniweczyła plany Czartoryskiego. Po klęsce w bitwie pod Austerlitz (2 grudnia 1805) został do końca z Aleksandrem. Następnie wraz z Nowosilcowem wrócił do Rosji. Obaj obawiali się złego przyjęcia, jednak ku ich zaskoczeniu doceniono ich wytrwałość. W 1806 r. Czartoryski podał się do dymisji.

Orientacji prorosyjskiej pozostał wierny także w okresie Księstwa Warszawskiego (1807-1815). Po ataku francuskim na Rosję w 1812 r. wziął dymisję ze stanowisk państwowych i wyjechał za granicę. Jego osoba była brana pod uwagę w trakcie rozpatrywania kwestii polskiej. Proponowano uczynienie księcia Adama wicekrólem odbudowanego państwa polskiego. Po klęsce Napoleona w Rosji, ministrowie Księstwa Warszawskiego zwrócili się do Czartoryskiego z propozycją przyłączenia księstwa do Rosji, z zachowaniem Konstytucji 3 maja lub odmienionej konstytucji księstwa. W 1814 r. w Chaumont Czartoryski przedstawił Aleksandrowi program połączenia 8 guberni litewsko-ruskich z Księstwem Warszawskim

Królestwo Kongresowe[]

27 listopada 1815 wydano konstytucję Królestwa Kongresowego, w której opracowaniu brał udział ks. Adam. 1 grudnia 1815 mianowany senatorem-wojewodą Królestwa Kongresowego. Z powodu działań wielkiego księcia Konstantego i Nowosilcowa wycofał się z polityki. Wrócił do Puław, gdzie rozbudował swoją bibliotekę. Zajął się młodym humanistą Karolem Sienkiewiczem, którego wysłał na studia zagraniczne i wyznaczył na swojego bibliotekarza. Zajął się również działalnością oświatową na Uniwersytecie Wileńskim. Zapamiętany został przez studentów jako człowiek światły, ale skromny. W tym czasie miała również miejsce tajna działalność Związku Filomatów, a następnie Filaretów. Czartoryski bez większych rezultatów próbował nie dopuścić ani do nieroztropnych akcji młodzieży, ani do interwencji policji. Ostatecznie w 1824 r. na stanowisku kuratora wileńskiego zastąpił go Nikołaj Nowosilcow, który od kilku lat spiskował przeciwko niemu.

29 września 1817 w Radzyniu ożenił się z Anną Zofią Sapieżanką.

Po śmierci Aleksandra I w 1825 r. przeszedł do opozycji konserwatywnej. W 1828 roku był członkiem Sądu Sejmowego, mającego osądzić osoby oskarżone o zdradę stanu, gdzie opowiadał się za łagodnymi wyrokami dla członków Towarzystwa Patriotycznego.

Powstanie listopadowe[]

Po wybuchu powstania listopadowego w nocy z 29 na 30 listopada książę Czartoryski wszedł w skład Rady Administracyjnej. Wraz z ks. Franciszkiem Lubeckim udał się do ks. Konstantego, aby razem ustalić jakiś plan, ten nie chciał ich widzieć. 3 grudnia został prezesem Tymczasowego Rządu Narodowego, a następnie powołanej 21 grudnia Rady Najwyższej Narodowej. Początkowo liczył na ugodę z carem, a następnie za pomocą dyplomacji na pomoc od państw zachodnich. 25 stycznia 1831 podpisał akt detronizacji Mikołaja I. 30 stycznia został prezesem Rządu Narodowego. Wsparł gen. Jana Zygmunta Skrzyneckiego na funkcję dyktatora. Próbował pogodzić ostrożność Skrzyneckiego z chęcią działania (uderzenia na wroga) gen. Ignacego Prądzyńskiego. 17 sierpnia, w wyniku intryg członków Towarzystwa Patriotycznego i wydarzeń z nocy 15 sierpnia, podał się do dymisji. Wyjechał z Warszawy i dołączył do II Korpusu gen. Girolama Ramorina. Gdy 18 września Ramorino zamierzał przekroczyć granicę z Galicją, Czartoryski opuścił korpus i udał się do Kielc, do Samuela Różyckiego. 26 września znalazł się w Krakowie, a następnego dnia, z powodu wkraczających wojsk rosyjskich, przez most Podgórski przeszedł do Galicji.

Za opowiedzenie się po stronie powstańców zarekwirowano w Królestwie wszystkie dobra ks. Czartoryskiego, a on sam został skazany na śmierć przez ścięcie. Zbiory biblioteki i inne cenne rzeczy udało się wywieźć z pomocą członków i przyjaciół familii, służących i chłopów. 4 lutego 1834 zatwierdzono wyrok śmierci.

Emigracja[]

Po upadku powstania listopadowego udał się na emigrację. Dla sprawy polskiej bywał w Wielkiej Brytanii, ale nie udało mu się zdziałać nic konkretnego. Był także atakowany przez Towarzystwo Demokratyczne Polskie prowadzone przez Joachima Lelewela za rzekomą bezczynność w czasie powstania listopadowego i wielkiej emigracji. W 1833 r. na stałe osiadł w Paryżu. 21 stycznia w 1833 założył Związek Jedności Narodowej, który był zarówno monarchistyczny, jak i zakładający reformy (m. in. w kwestii chłopskiej); był zalążkiem konserwatywno-liberalnego Hôtelu Lambert. Dążył do stworzenia polskich oddziałów pod obcym dowództwem: Belgii, Francji, Hiszpani, Imperium Osmańskiego, Portugalii, Włoch; w wojskach tych państw umieszczał polskich żołnierzy. Nadzieje wiązał również w antyrosyjskim powstaniem górali Szamila. Jego współpracownikami byli m. in. gen. Józef Bem, Michał Czajkowski, gen. Karol Otto Kniaziewicz, Ludwik Orpiszewski, hr. Ludwik Plater, płk Władysław Zamoyski. W 1841 powstała wschodnia agencja główna, kierowana przez Michała Czajkowskiego. Z inicjatywy ks. Adama Czartoryskiego Czajkowski zakupił w okolicach położonych około 30 km od ówczesnego Stambułu nieuprawiane tereny, na których księża lazaryści zaczęli tworzyć wieś. 19 marca 1842 poświęcono pierwszą chatę, a wieś nazwano Adampolem na cześć Adama Czartoryskiego. W 1843 powstała zachodnia agencja główna Ludwika Orpiszewskiego. W 1843 r. zakupił pałac Hôtel Lambert na Wyspie Świętego Ludwika.

W czasie Wiosny Ludów przebywał w Berlinie, gdzie całkowicie rozczarował się do koncepcji wspólnego polsko-francusko-pruskiego wystąpienia przeciw Rosji. W okresie wojny krymskiej 1853–1856 patronował polskim formacjom wojskowym w Turcji. Po pokoju paryskim w 1856 wycofał się z czynnego życia politycznego. W 1858 odwiedził Gołuchów, gdzie mieszkała jego córka Izabella wraz z mężem - Janem Kantym Działyńskim. W Wiedniu został przyjęty przez cesarza Franciszka Józefa I. Spotkanie początkowo było chłodne, jednak cesarza wzruszył apel księcia odnośnie sprawy polskiej. W 1860 powołał Bureau des Affaires Polonaises.

Śmierć[]

W 1861 r. na lato pojechał do Montfermeil pod Paryżem, gdzie jego stan się pogorszył. Przyjął ostatnie sakramenty i wyraził swoją ostatnią polityczną wolę, aby emigracja służyła Polsce i poruszała jej sprawę na świecie. Zmarł 15 lipca.

Po śmierci[]

Pochowany został na cmentarzu Montmorency. Mowę pogrzebową wygłosił Aleksander Jełowicki. 19 lipca w Izbie Lordów (w Londynie) lord Brougham przedstawił petycję odnośnie Polski i w uroczysty sposób wspomniał o ks. Adamie. 22 lipca w Warszawie, za pozwoleniem hr. Wielopolskiego, odbyła się uroczysta msza w intencji ks. Czartoryskiego. W sierpniu 1865 trumny ze szczątkami księcia oraz jego żony (zmarłej w 1864) przewieziono do Sieniawy koło Przeworska, gdzie zostały złożone w rodowej krypcie.

Rodzina i życie prywatne[]

Pochodzenie[]

Pochodził z książęcego wielkolitewskiego rodu Czartoryskich, który dzięki jego dziadowi - Augustowi Aleksandrowi Czartoryskiemu w XVIII w. zyskał na znaczeniu tworząc Familię. Ojciec ks. Adama Jerzego - ks. Adam Kazimierz był polskim politykiem, wojskowym, dramatopisarzem i mecenasem sztuki. Matką była Izabela z domu Fleming, spokrewniona z Czartoryskimi po kądzieli przez swoją matkę Antoninę, mecenas sztuki i pisarka. Rodzice ks. Adama Jerzego prowadzili tzw. swobodny styl życia (rozwiązły), co wiązało się z ideą libertynizmu. Według podejrzeń biologicznym ojcem ks. Adama Jerzego był w rzeczywistości Nikołaj Repnin, rosyjski poseł w Warszawie, będący kochankiem Izabeli. Przez ,,wyzwolony" styl życia rodziców, ks. Adam spotykał się z trudnymi i niezręcznymi sytuacjami, przez co członkowie i przyjaciele rodziny Czartoryskich próbowali zatuszować sposób prowadzenia się ks. Adama Kazimierza i ks. Izabeli.

Rodzeństwo[]

Teresa (1765-1780) - zmarła z powodu poparzeń w Pałacu Błękitnym w Warszawie.
Maria Anna (1768-1854) - pisarka i poetka, jej biologicznym ojcem był prawdopodobnie król Stanisław August Poniatowski, kuzyn Izabeli. Żona Ludwika Fryderyka Wirtemberskiego, małżeństwo było nieszczęśliwe z powodu działania męża na korzyść Prus i Rosji, zakończyło się w 1793 r. Ich syn Adam Karol został wychowany przez ojca we wrogim stosunki do ojczyzny i własnej matki. Działania Ludwika Fryderyka prawdopodobnie miały znaczenie w negatywnej opinii ks. Adama Jerzego o Prusach. W 1837 r. Maria Anna na stałe osiadła w Paryżu u brata.
Konstanty Adam (1773-1860) - żołnierz, jego biologicznym był Armand de Gontaut, książę de Lauzun. Wraz z ks. Adamem Jerzym po upadku insurekcji kościuszkowskiej przebywał na dworze carskim, następnie przeszedł na stronę Napoleona Bonapartego. W 1809 r. został pułkownikiem w armii Księstwa Warszawskiego, w 1812 został adiutantem francuskiego cesarza. W Królestwie Kongresowym został awansowany na generała. Utrzymał kontakt z Adamem Jerzym.
Zofia (1778-1837) - filantropka, jej biologicznym ojcem mógł być Franciszek Ksawery Branicki. Żona hr. Franciszka Kostki Zamoyskiego, któremu urodziła dziesięcioro dzieci. Inicjatorka Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności.
Gabriela (1780) - zmarła w okresie niemowlęcym.
Cecylia (1787-1851) - jej biologicznym ojcem był Kazimierz Rzewuski. Nie została oficjalnie uznana za córkę, ponieważ Adam Kazimierz przebywał wówczas we Francji, była wychowywana przez nieznaną bliżej Francuzkę. W 1808 r. zakochała się z wzajemnością w swoim bracie Konstantym. Związek zakończył się, kiedy poznali prawdę od matki. W 1838 r. zamieszkała w Hôtelu Lambert.

Adam J. Czartoryski z synami: Witoldem i Władysławem, dagerotyp nieznanego autora

Potomstwo[]

Maria Romanowa (1799-1800) - nieślubna córka z wielką księżną Elżbietą Romanową, żoną Aleksandra Romanowa, który tolerował ich związek. Aby uniknąć skandalu, ks. Adam mianowany został posłem w Królestwie Sardynii. Zmarła w okresie niemowlęcym.
Witold (1822-1865) - z żoną Anną Zofią z d. Sapieżanką, polityk emigracyjny i wojskowy. Po śmierci ojca to jego młodszy brat Władysław został głową rodu.
Leon (1825-1827) - z Anną Zofią, zmarły w dzieciństwie. Ks. Adam opłakiwał go w traktacie ,,O Pocieszeniu".
Władysław (1828-1894) - z Anną Zofią, działacz emigracyjny i dyplomata. Po śmierci ojca zgodnie z jego testamentem został głową rodu i przywódcą Hôtelu Lambert. Jego pierwszą żoną była Maria Amparo Desamparados Muñoz, córka z morganatycznego związku królowej regentki Marii Krystyny i jej drugiego męża Augustyna, księcia Riansares; a drugą francuska arystokratka Małgorzata Adelajda Orleańska.
Izabella (1830-1809) - z Anną Zofią, z powodu narodzin w okresie powstania listopadowego nazywana ,,Księżniczką rewolucji", malarka amatorka i kolekcjonerka dzieł sztuki. Żona ziemianina Jana Kantego Działyńskiego.

Związki[]

Elżbieta Romanowa, ks. badeńska (1779-1826) - córka Karola Ludwika Badeńskiego i Amalii Fryderyki z Hesji-Darmstadt, kochanka ks. Adama Jerzego, żona ówczesnego carewicza Aleksandra, który tolerował ich związek. Urodziła córkę Marię, która wkrótce zmarła. Po latach Czartoryski próbował nakłonić Elżbietę i Aleksandra do rozwodu, aby wziąć z nią ślub, ale oboje się nie zgodzili.
Anna Zofia z d. Sapieżanka (1799-1864) - córka Aleksandra Antoniego Sapiehy i Anny Jadwigi z Zamoyskich, działaczka społeczna i filantropka. 29 września 1817 w Radzyniu wyszła za mąż za ks. Adama Czartoryskiego. Małżeństwo początkowo było ,,z rozsądku", ale okazało się pełnym miłości związkiem. Urodziła czworo dzieci: Witolda, Leona, Władysława i Izabelę.

Poglądy[]

W czasie pobytu na dworze rosyjskim zakładał odzyskanie niepodległości Polski przy pomocy Rosji. Opracował plan puławski, który opierał się na założeniu jedności słowiańskiego pochodzenia Polaków i Rosjan, zakładał odrodzenie państwa polskiego jako jednego z członów federacji narodów słowiańskich pod przewodnictwem Petersburga. Zwracał uwagę, iż z powodu rozbiorów sąsiadami Rosji stały się Prusy i Austria, mocarstwa mogące być zagrożeniem dla Rosji. Polska (istniejąca w pewnej autonomicznej formie) mogła być zaporą przed nimi. Rosja mogła uzyskać również sojuszników wśród Polaków, jeśli polityka wobec nich byłaby łagodna i ustępowa. Zwracał także uwagę, iż Rosja ma dużo własnych ziem, których eksploatacją mogłaby się zająć, zamiast ziemiami dawnej Polski. W tamtym okresie proponował, aby polską koronę otrzymał wielki książę Konstanty. Największe zagrożenie widział w Prusach. Plan się nie powiódł, ponieważ Aleksander był w kwestii polskiej niezdecydowany, działał pod wpływem arystokracji i zaprzyjaźnił się z pruskim królem Fryderykiem Wilhelmem III. Mimo to ks. Czartoryski nawet podczas istnienia Księstwa Warszawskiego - i w mniejszym już stopniu Królestwa Kongresowego - pozostał mu wierny.

Był przeciwnikiem Napoleona Bonapartego. Czartoryski bronił swoich rodaków w oczach Rosjan argumentując, iż to w nim widzieli nadzieję na odzyskanie niepodległości, co można było również wykorzystać do ustępstw wobec Polaków. Uważał, iż nie sama Francja jest wrogiem Rosji, ale jej wersja rewolucyjna. Jako emigrant zarzucał francuskim politykom pchanie Polaków do powstań, ale jednocześnie udzielanie im niewielkiej pomocy.

W czasie ,,etapu rosyjskiego" był zwolennikiem złączenia się Słowian na Bałkanach przeciwko Imperium Osmańskiemu. W czasie wielkiej emigracji widział w Turcji zarówno sojusznika, jak i przyjaciela. Próbował u boku Imperium stworzyć polskie formacje zbrojne. Starał się złagodzić konflikt pomiędzy Słowianami z Bałkan a Turkami. Pierwszym zalecał wierność Imperium Osmańskiego i przekonywał, iż gorszym wrogiem jest Rosja, drugim radził być tolerancyjnym.

Doceniał wpływowość Anglii i jej przywiązanie do idei liberalizmu, wolności i sprawiedliwości. Jego bliskimi przyjaciółmi i współpracownikami byli m. in. lord Dudley Stuart i sir Stratford Canning. Jednocześnie nieraz w (prywatnych) listach skarżył się na cynizm i brak podjęcia konkretnych działań przez angielski rząd.

W latach 40. zaczął wiązać nadzieję z odrodzeniem Polski z pomocą Prus, ponieważ cesarz Fryderyk Wilhelm IV zgodził się na ustępstwa wobec Polaków. Jego plany nie przyniosły jednak daleko idących efektów, co wiązało się głównie z działalnością wywrotowców, na których czele stał m. in. Ludwik Mierosławski.

Był zwolennikiem zniesienia pańszczyzny i oczynszowania chłopów, co zrobił w swoich dobrach. Jednocześnie chciał, aby przewaga ekonomiczna i gospodarcza była zachowana przez ziemian. W trakcie rewolucji bronił polskich chłopów przed oskarżeniami, jakoby ci byli komunistami.

W młodych lat nie przywiązywał większej wagi do religii, co wiązało się z jego liberalizmem i działalnością masońską. Po śmierci swojego syna Leona trochę zbliżył się do wiary, co widać w jego traktacie O pocieszeniu. Większe zmiany zaszły w nim w latach 30., z pomocą przyjaciela - Charlesa Montalemberta, myśliciela próbującego połączyć liberalizm z katolicyzmem. Ks. Czartoryski zbliżył się do wyznania katolickiego i Kościoła. W tym okresie jego poglądy z liberalizmu zaczęły iść w kierunku konserwatyzmu, jednak nie zaprzestał działalności wolnomularskiej ani nie porzucił w całości idei liberalizmu.

Cytaty[]

"Dlaczego od początku prawdy całej nie powiedzieli, słowami łudzili, niecna to i niegodziwa polityka. Jeszcze radzi niszczyć nieprzyjaciela naszą krwią, a resztę wycisnąwszy do szczętu, rzucić nas i opuścić. To, jeśli jest, należało nam wcześniej dostrzec! Jeśli nie dadzą tego poparcia, o które prosimy, imienia trudno znaleźć dla ich nieprzezornej i szkaradnej polityki." - o francuskich politykach wobec powstania listopadowego, liście do gen. Karola Kniaziewicza z 6 sierpnia 1831.
"Gdziekolwiek się uformuje jakieś jądro wojska polskiego, byle się tylko uformowało, wielki, przeważny krok będzie zrobiony." - w liście do gen. Józefa Bema, 1832.
"Nie inne było moje życie od lat kilku, nieustanne gorycze, odmowy, próżne starania, to dla mnie nie nowe, ale i wy także musicie przez to przejść." - w liście do gen. Wojciecha Chrzanowskiego, 1846.
"Nie umarła, ale śpi. Dlatego nawet potężny monarcha nie może zakazać jej, by nie śniła." - o Polsce, fragment mowy z 27 listopada 1857, nawiązujący do wiersza Sir Stratforda Canninga (który sam nawiązywał do słów W Ewangelii Marka).
"Och, błogosławię ją!" - o Polsce, ostatnie słowa wypowiedziane 15 lipca 1861.
"[Turcy] podług mnie jedni wiedzą, co Polska warta, i są jej szczerze przychylni. […] To do Turcji trafić należy, z nią się wiązać i w niej prawdziwego przyjaciela szukać." - o Turcji.

Źródła[]

"Czartoryski a jedność Europy: 1770-1861" (Marian Kukiel)
Dzieje.pl
Myśl Konserwatywna
Wikipedia