Bałtowie, Bałtowianie, Bałtyjczycy (w języku litewskim - Baltai; w języku łotewskim - Balti; w języku żmudzkim Baltā; w języku łatgalskim Baltu) - Grupa narodów, nacji etnicznych i wymarłych plemion funkcjonująca etnicznie w ramach wielkiej indoeuropejskiej rodziny językowej. Szacuje się, że w czasach współczesnych ta społeczność liczy ok. 5,8 mln członków (z czego 4,3 mln jest narodowości litewskiej, a reszta - łotewskiej) posługujących się zbliżonymi aczkolwiek nie zawsze zrozumiałymi w obrębie grupy słownictwami, posiadających przynajmniej w pewnym stopniu wspólnych przodków oraz analogicznie dzieje i historię (przynajmniej na etapie starożytnym i wczesnośredniowiecznym), a także poczucie własnej odrębności etnicznej od sąsiednich narodów słowiańskich (głównie Rosjan, Białorusinów i Polaków) i fińskich (Estończyków i niemal wymarłych Liwów). Bałtowie zamieszkują głównie swoje "narodowe" kraje - Litwę i Łotwę, a w diasporze m. in. Amerykę, wyspy brytyjskie, Irlandię, Brazylię, Kanadę, Niemcy, Polskę (głównie przygraniczny obszar północno-wschodniej Suwalszczyzny w gminach Puńsk, Sejny i Szypliszki), Estonię, Białoruś, Rosję, Szwecję i Australię. W większości wyznają chrześcijaństwo w obrządku katolickim i protestanckim (w nurcie luteranizmu), a w mniejszości także obrządek prawosławny i szeroko rozumiane neopogaństwo zrzeszone głównie w ruchach: Dievturība, Druwi i Romuva. Wśród Bałtów znajdują się również ateiści i agnostycy.
Klasyfikacja[]
W historiografii, językoznawstwie i etnografii utarło się przekonanie o wykształceniu się na przestrzeni dziejów przynajmniej trzech grup etnograficznych w obrębie Bałtów: wschodniej, zachodniej i naddnieprzańskiej zdefiniowanych głównie kryteriami językowymi. Do gałęzi wschodniej bezdyskusyjnie wlicza się dzisiejszych Litwinów i Łotyszy klasycznie uważanych za dwa jedyne istniejące do dziś narody bałtyjskie przy czym ci drudzy najpewniej powstali na wskutek zaniku odrębności językowo-kulturowej wśród wcześniejszych, wschodniobałtyjskich plemion selońskich, zemgalskich i łatgalskich do jakiej doszło po niemiecko-duńskim podboju w XIII wieku naszej ery, a czego efektem końcowym była unifikacja w naród łotewski. Bałtowie zachodni, a także naddnieprzańscy na przestrzeni wieków i dziejów zatracili własną odrębność etniczną od innych ludów na wskutek przymusowej lub dobrowolnej slawizacji, germanizacji oraz lithuanizacji, a informacje na ich temat czerpie się głównie z badań archeologicznych, historiograficznych i językoznawczych.
Obecnie panującą klasyfikacje podważają jednak osoby deklarujące narodowość łatgalską, żmudzką, kurońską, a nawet pruską i jaćwińską. Łatgalska świadomość narodowa mogła się rozwinąć dopiero w XVII wieku, gdy na wskutek pokoju oliwskiego Łatgalia stała się posiadłościom państwa polsko-litewskiego wchodząc w skład tzw. województwa inflanckiego i tym samym odseparowując się od innych części dzisiejszej Łotwy, które znalazły się w granicach Królestwa Szwecji oraz rozwijającej się tam wśród chłopstwa łotewskości. Najlepszym przykładem głębokiej izolacji Łatgalów od Łotyszy jest religia, gdyż np. Łotysze w wyniku szwedzkiej okupacji nawrócili się na luteranizm, a mieszkańcy Łatgalii - pod litewsko-polskim zwierzchnictwem - pozostali przy katolicyzmie. Pochodzenie przedstawicieli tzw. narodowości łatgalskiej od starożytnych i wczesnośredniowiecznych plemion łatgalskich nie jest kwestionowane. Natomiast o wiele bardziej kontrowersyjny jest status tzw. "języka łatgalskiego" i odrębność Łatgalów od narodu łotewskiego. Podczas, gdy jedni uznają język łatgalski za samodzielny język z grupy wschodniobałtyjskiej i naród łatgalski tak drudzy twierdzą, że "język łatgalski" jest wyłącznie dialektem języka łotewskiego, a Łatgalowie to specyficzna grupa Łotyszy wyróżniająca się własną mową, historią i kulturą, ale nie na tyle, aby uznać ich za przedstawicieli innej narodowości niż łotewska (sytuacja wygląda podobnie, jak status Kaszubów i Ślązaków względem narodu polskiego).
Żmudzini to kolejny pretendent do czwartego (lub trzeciego) narodu wschodniobałtyjskiego. świadomość narodowa Żmudzinów i odrębność etniczna od sąsiednich Litwinów jest na tyle wysoka, że posiadają własną partię polityczną[1], a mimo to nie pragną odłączenia się od państwa litewskiego, lecz wyłącznie uznania ich za równorzędny bratnim Litwinom i Łotyszom naród posiadający unikalny język, kulturę i dzieje. Mimo kontrowersyjnego statusu języka żmudzkiego (środowiska lingwistyczne uznają go albo za język wschodniobałtyjski albo jedynie specyficzny dialekt języka litewskiego) historia i kultura Żmudzi diametralnie różni się od Litwy. Przodkami Żmudzinów byli starożytni Aestiowie, których potomkowie we wczesnym średniowieczu zasiedlili w przybliżeniu obszar między Niemenem i Mitwą na południu, Morzem Bałtyckim i Minią na zachodzie, rzeką Muszą na północy i Dubisą na wschodzie. Na wskutek interakcji z Rusinami oraz Wikingami na Żmudzi w XI-XII wieku n.e uformowały się związki feudalne czego efektem była krystalizacja na wpół-plemiennych władztw rządzonych przez kunigasów. Późniejsze źródła historyczne wymieniają następujące władztwa ziemskie: szawlskie, upitackie, miednickie, milżuwskie, kulejskie, knitawskie, karsowska i gajżuwelskie.
Języki bałtyjskie[]
Języki bałtyjskie - a język litewski ze szczególnościom - cieszą się dużą popularnością i zainteresowaniem wśród językoznawców ze względu na swój archaiczny charakter i widoczne podobieństwo do sanskrytu (ojczystej mowy Ariów). Niestety, większość języków bałtyjskich została wyparta przez języki germańskie (niemiecki) i słowiańskie (polski, staroruski, białoruski) pozostawiając po sobie nikłe ślady głównie w postaci hydronimów i nazw geograficznych. Język łotewski ma dużo zapożyczeń z języka germańskiego ze względu na wielowiekową okupacje niemiecką i duńską, lecz mimo wszystko nie zatracił on przynależności do języków bałtowiańskich. Najlepiej znanym wymarłym językiem z grupy bałtyjskiej jest język staropruski posiadający najpewniej wiele dialektów, z których korzystały poszczególne staropruskie plemiona.
Historia[]
Stadia rozwoju[]
- Język praindoeuropejski
- Język prabałto-słowiańsko-germański
- Język prabałtosłowiański
- Język prabałtyjski
- Język Dniepr-Oka (rosyjska wikipedia)
- Grupa zachodnia
- Język prapruski
- Język pomezański
- Język pogezański
- Język sasiński
- Język warmski
- Język bartyjski
- Język natangijski
- Język sambijski
- Język nadrowski
- Język galindyjski
- Język jaćwiński
- Język prapruski
- Grupa wschodnia
- Język żmudzki
- Język auksztocki
- Język litewski
- Język seloński
- Język kuroński
- Język zemgalski
- Język łatgalski
- Język łotewski
- Język prabałtyjski
- Język prabałtosłowiański
- Język prabałto-słowiańsko-germański
Języki bałtyjskie używane po dziś dzień:
- Języki wschodniobałtyjskie
- Języki litewskie
- Język nowolitewski (język litewski "wyczyszczony" ze slawizmów w XX wieku)
- dialekty auksztockie
- gwara wschodnioauksztocka
- liczne lokalne podgwary wschodnioauksztockie
- gwara zachodnioauksztocka
- liczne lokalne podgwary zachodnioauksztockie
- gwara południowoauksztocka
- liczne lokalne podgwary południowoauksztockie
- gwara wschodnioauksztocka
- dialekty dzukijskie (częściowo wymarłe)
- Dialekt/Język żmudzki (często kwalifikowany, jako odrębny język bałtyjski)
- dialekty auksztockie
- Język nowolitewski (język litewski "wyczyszczony" ze slawizmów w XX wieku)
- Język łotewski
- Język łatgalski
- Języki litewskie
Języki bałtyjskie wymarłe w toku dziejów:
- Język bałtosłowiański
- Język prabałtyjski/proto-bałtyjski
- Wymarłe języki wschodniobałtyjskie
- Język Bałtów naddnieprzańskich (prabałtyjski?)
- Język Galindów wschodnich (używany w krainie historycznej Goladzi przed ekspansją Rusi Kijowskiej)
- Język zemgalski
- Język seloński (wymarł definitywnie w XX wieku; jeszcze w XIX wieku żyły osoby posługujące się językim selońskim)
- Język kuroński
- Wymarłe dialekty języka litewskiego
- dialekt zdzięciołski (miejscowość Zdzięcioł - dzisiejsza Białoruś; wyparty przez białoruski)
- Języki zachodniobałtyjskie
- Język Bałtów pomorskich (zdaniem niektórych badaczy, jego cząstki przetrwały w języku kaszubskim)
- Języki staropruskie (współcześnie dąży się do wskrzeszenia języka pruskiego, co się udaje)
- Dialekt pomezański
- Dialekt pogezański
- Dialekt lanzański (używany przez pruskie plemię Warmów)
- Dialekt sambijski
- Język/dialekt skalowowski (czasem uważany za osobny, wymarły język Skalowowów)
- Dialekt lubawski (ziemia lubawska była zamieszkiwana przez Prusów, ale nie ma pewności czy tak owy dialekt istniał)
- Dialekt bartski
- Dialekt nadrowski
- Dialekt sasinski
- Język/dialekt Galindów Zachodnich (czasem uważany za osobny, wymarły język Galindów odrębny od języków pruskich)
- Język jaćwiński (lub języki jaćwińskie)
- Język Polekszan (nie wiadomo czy istniał)
- Język Dajnów (nie wiadomo czy istniał)
- Język Sudowian (Język jaćwiński właściwy; nie wiadomo czy istniał)
Prakolebka Bałtów i ich ekspansja na północ[]