Bitwa o Kostrzyn – bitwa końcowego etapu II wojny światowej. Twierdza Kostrzyn (Festung Küstrin) była ważnym węzłem transportowym i punktem wyjściowym do ataku na Berlin.
Przebieg[]
Przygotowania do obrony[]
Zdjęcie lotnicze Kostrzyna z 18 marca 1945 roku.
Międzyrzecki Rejon Umocniony zwany również Linią Warta-Odra, lub Czworokątem Odrzańskim składał się z trzech pozycji: przesłaniania, głównej i tyłowej. Pas pozycji przesłaniania stanowił system polowych transzei przebiegających wzdłuż linii Korbielowo-Wierzbno-Trzciel-Kopanica i oddzielnymi punktami oporu w głębi, przy miastach Sulechów, Świebodzin, Międzyrzecz, Skwierzyna, Santok. Pozycja główna biegła od Gorzowa Wielkopolskiego wzdłuż Obry, Paklicy przez Gościkowo, Wysoką, Mostki, Skąpe, do Brodów nad Odrą. Na początku 1945 roku Niemcy rozpoczęli rozbudowę rubieży tyłowej, przebiegającej przez Lubniewice, Sulęcin, Torzyn i Budachów. Ponadto planowano budowę pozycji obronnej na linii Ośno-Rzepin-Cybinka. Cały ten system miał być wspierany przez miasto Kostrzyn. W przypadku przełamania Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego, Kostrzyn stawał się ważnym punktem oporu w kolejnej rubieży. W drugiej połowie 1944 roku Niemcy rozpoczęli rozbudowę Odrzańsko-Nyskiego Rejonu Umocnionego. Główny pas obrony przechodził przez zachodni brzeg Odry z wyjątkiem Kostrzyna, Frankfurtu nad Odrą, Gubina, Forstu i Bad Muskau. Tam też umiejscowiono silne przyczółki na wschodnim brzegu.
28 listopada 1944 roku szef OKW gen. Heinz Guderian wydał rozkaz oparcia obrony na linii Odry. Twierdze Kostrzyn i Frankfurt nad Odrą miały liczyć po dwie dywizje piechoty. 25 stycznia 1945 roku Kostrzyn został ogłoszony twierdzą, a jej załogę stanowiły oddziały 9. Armii gen. Theodora Busse'go. Jej komendantem został 50-letni gen. Adolf Raegener. Kostrzyn zyskał wówczas strategiczne znaczenie i mówiono, że jest bramą do Berlina. Według meldunku sztabu Grupy Armii "Wisła" z 9 lutego 1945 roku załoga twierdzy liczyła 8196 ludzi. W marcu skład wzrósł do 9570 żołnierzy. Skład był następujący:
- sztab komendy twierdzy
- 3132. Forteczny Pułk Artylerii
- 114. Pułk Artylerii Przeciwlotniczej
- 50 i 68 zapasowe bataliony saperów
- 39 zapasowy dywizjon artylerii
- 513 batalion saperów
- 4 węgierski batalion piechoty
- 1450 forteczny batalion piechoty
- dwa bataliony turkmeńskie Ostlegionów
- dwa bataliony północnokaukaskie
- kompania żandarmerii
- trzy pancerne grupy bojowe
- kompania rozpoznawcza
- oddział Volkssturmu
Dowódca 9. Armii gen. Busse twierdził, że załoga twierdzy jest stale wzmacniana, ale nie osiągnęła planowanej siły dwóch dywizji piechoty. 4 lutego w rejon twierdzy dotarły resztki rozbitej dywizji "Woldenberg". Załoga twierdzy początkowo podlegała Grupie Armii "Wisła", jako część 9. Armii, a następnie przeszła pod dowództwo V Korpusu Górskiego SS, którego dowódcą był Obergruppenführer Friedrich Wilhelm Krüger. 16 lutego dowództwo nad twierdzą przejął XI Korpus Pancerny SS dowodzony przez Obergruppenführera Matthiasa Kleinheisterkampa. Wkrótce dowództwo nad Twierdzą Kostrzyn przejął gen. por. Waffen-SS Heinz Reinefarth.
Bitwa[]
Nad Odrę w rejon Kostrzyna wyszły wojska 2. Armii Pancernej Gwardii pod dowództwem gen. płk. Siemiona Bogdanowa, 5. Armii Uderzeniowej pod dowództwem gen. por. Nikołaja Bierzarina i 8. Armii Gwardii gen. por. Wasilija Czujkowa.
Zniszczenia na rynku w Kostrzynie.
Zadanie zdobycia miasta otrzymała 219 Brygada Pancerna i 19 Brygada Zmotoryzowana z 2. Armii Pancernej Gwardii. Rankiem 30 stycznia batalion czołgów ruszył do natarcia. Omyłkowo czołgi zostały uznane za niemieckie i dotarły do samego centrum miasta, gdzie zniszczyły kompanię piechoty. Walki trwały cały dzień, a wieczorem sowiecki batalion się wycofał. O północy do centrum miasta podeszła 189 Brygada Zmotoryzowana. 219 Brygada Pancerne zajęła północne przedmieścia miasta. Niemcy reorganizowali obronę i otoczyli Brygadę Pancerną, która zaczęła ponosić spore straty. By ratować sytuację, dowódca 1 Korpusu Zmechanizowanego gen. por. Siemion Kriwoszein, wysłał dodatkowe czołgi do ataku. Sowieci wycofali się przez Stare Drzewice, zostawiając w wyzwolonym Stalagu niemieckich jeńców. Wkrótce Stalag został zbombardowany przez Luftwaffe, a większość jeńców niemieckich zginęła. 1 Korpus Zmechanizowany otrzymał rozkaz przerwania ataku i natychmiastowego przegrupowania oraz utrzymania pozycji 5. Armii Uderzeniowej. 2 lutego nad ranem, pozycje 1 Korpusu Zmechanizowanego zajął 32 Korpus Piechoty pod dowództwem gen. mjr. Dymitra Żerebina.
Aktywnie działało lotnictwo niemieckie, które bombardowało jednostki Armii Czerwonej. Jednocześnie Niemcy wzmacniali północny odcinek obrony. Po kilku dniach sytuacja stawała się coraz cięższa. W mieście brakowało paliwa, lekarstw i żywności. Niemcy wysadzili groblę, zalewając okoliczny teren.
Poniżej Kostrzyna operowała 8. Armia Gwardii. Jej 4 Korpus Piechoty, na prawym skrzydle zdobył przyczółek na zachodnim brzegu Odry, otaczając miasto. 2 lutego próbowano uderzyć na dzielnicę Kietz, ale roztopy i zalana okolica zatrzymała sowieckie natarcie. Niemcy za wszelką cenę próbowali odzyskać połączenie z twierdzą. 8 lutego do walki weszła 1. Dywizja Pancerna, która następnego dnia przełamała sowiecką obronę i utorowała korytarz do Kostrzyna. 12 lutego ukazał się pierwszy numer gazety "Festung Küstrin" z apelem dowódcy twierdzy gen. Reinefartha:
„Żołnierze i mieszkańcy twierdzy Kostrzyn
Obrona naszej Ojczyzny stawia trudne zadanie starej twierdzy Kostrzyn. Dotychczas mieliśmy za sobą sukcesy i zdobyliśmy zasłużone uznanie. Przyszłość będzie dla nas pomyślna i nie dopuścimy do tego, aby Sowieci przekroczyli wrota do Berlina. Każdy musi tylko dać z siebie wszystko i uodpornić się na nieuniknione straty i zniszczenia... Pomagajcie sobie i wspierajcie się! Bronimy Ojczyzny, dajemy kierownictwu państwa swobodę w podejmowaniu decyzji w sprawie zadania decydującego ciosu. Już niedługo odrzucimy Sowietów od Kostrzyna...”— gen. por. Heinz Reinefarth
Twierdza została zaopatrzona w amunicję i ewakuowano rannych. 19 lutego ewakuowano ludność cywilną.
Rozkaz likwidacji twierdzy Kostrzyn otrzymała 5. Armia Uderzeniowa gen. Bierzarina. Postanowił przede wszystkim rozszerzyć przyczółek na zachodnim brzegu Odry. Miasto miał blokować 32 Korpus Piechoty gen. Żerebina. Natarcie zostało zaplanowane na 28 lutego. Do ataku miały ruszyć 295. i 416. Dywizje wspierane 4 Korpusem Gwardii z 8. Armii Gwardii. Ostatecznie natarcie zostało przesunięte na 8 marca. Dowódca 32 Korpusu gen. Żerebin postanowił uderzyć ze Starych Drzewic, by odciąć Stare Miasto od twierdzy. Zapewniono silne wsparcie artyleryjskie i lotnicze.
Natarcie rozpoczęło się 6 marca o godzinie 4, pozorowanym atakiem 1042. Pułku Piechoty, który na łodziach dotarł do delty Warty i Starej Warty. Niemcy otworzyli ogień i zatopili dwie łodzie. Około godziny 9:20, po ostrzale artyleryjskim, do ataku z rejonu Warnik ruszyła 2 kompania piechoty 1042 Pułku. Około godziny 10 Niemcy przeprowadzili kontratak i sowieckie natarcie stanęło w miejscu. Rosjanie wypuścili grupę 60 jeńców, by przekonali obrońców do kapitulacji. O godzinie 14:40 znajdujące się za Odrą 45 i 47 Gwardyjskie Dywizje Piechoty zaatakowały Kietz. Po zaciętej walce żołnierze Armii Czerwonej zajęli część transzei na krańcach miasta. Dalsze postępy zostały powstrzymane przez ostrzał artyleryjski. Niemcy ściągnęli posiłki na zagrożone odcinki frontu. 7 marca pogoda była lepsza i na dużą skalę zaczęło działać sowieckie lotnictwo, które przeprowadziło 65 nalotów bombowych i 86 ataków samolotami szturmowymi. Sowieci zaatakowali na odcinku linii kolejowej Dębroszyn-Kostrzyn. Niemiecki opór został przełamany i zajęto pierwszą transzeję. Około godziny 12 Niemcy przeprowadzili ostrzał artyleryjski, a następnie kontratak, który załamał się w wyniku dużych strat. Główne uderzenie 32 Korpusu z kierunku północnego rozpoczęło się o godzinie 13, po 30 minutowej nawale artyleryjskiej. Opanowano pierwszą transzeję, a siły niemieckie w drugiej transzei zostały otoczone. Większość żołnierzy Wehrmachtu poległa, a około 100 dostała się do niewoli. Około godziny 16 rozpoczęły się walki o domy w północno-wschodniej części miasta.
Około godziny 17:30 416. Dywizja Piechoty uderzyła na stacje kolejową, ale napotkała na silny opór. Do akcji wkroczyła także niemiecka artyleria, a broniące się tam siły niemieckie zostały wzmocnione. Walki były kontynuowane w nocy. Sowiecki 1038. Pułk dotarł do fabryk w zachodniej części miasta. Następnego dnia o godzinie 8 korpus wznowił natarcie. Niemcy przygotowali się do obrony w kamienicach i domach, a Sowieci niszczyli je lotnictwem i artylerią. Zdobyta została stacja kolejowa i próbowano okrążyć siły niemieckie w rejonie południowym. W trakcie walk prowadzonych 8 i 9 marca siły niemieckie zostały rozdzielone na trzy okrążone grupy. Najliczniejsza z nich broniła się w rejonie fortu przy obecnej ul. Sportowej. Druga była okrążona w rejonie trzech fabryk na zachodnich krańcach Nowego Miasta, a trzecia w południowo-wschodniej części dzielnicy. 8 marca straty niemieckie wynosiły około 700 poległych a 400 wzięto do niewoli. Wieczorem 4 Korpus Gwardii z 8. Armii Gwardii na zachodnim brzegu Warty zdobył stację kolejową w Kietz i dołączył do walk o miasto.
9 marca o godzinie 9 doszło do kolejnego natarcia. Zdobyto zbiorniki z paliwem znajdujące się przy fabryce celulozy. Do godziny 17 1038. Pułk całkowicie rozbił Niemców na prawym brzegu Warty, a następnie sforsował rzekę w rejonie twierdzy. Ostatecznie pułk obsadził półwysep między Wartą a Odrą. 1368. Pułk rozbił Niemców w rejonie kościoła i cmentarza przy ul. Kopernika, a przed godziną 11 zajął okolicę mostu kolejowego na Wiśle.
10 marca 195. Dywizja miała forsować Wartę i zorganizować atak na twierdzę. Niemcy wysadzili mosty kolejowe i postępy czerwonoarmistów zostały powstrzymane. 12 marca o godzinie 4 doszło do silnego uderzenia artyleryjskiego na fort i koszary. Niemcy próbowali przerwać okrążenie i wyjść w kierunku zachodnim, ale zostali ostrzelani artylerią i ponieśli straty. Przebiła się tylko jedna grupa licząca około 500 ludzi, która następnie została rozbita w rejonie Dąbroszyna. Po godzinie 5 doszło do kolejnych ataków na fort. Około 11 Sowieci wdarli się na teren koszar. Tego samego dnia opanowano całe Nowe Miasto. W walkach poległo około 3500, a do niewoli dostało się 3584 żołnierzy niemieckich. Niemcy wciąż bronili się w twierdzy na starym mieście. Do niewoli dostał się niemiecki dowódca obrony Nowego Miasta, który podpisał kapitulację i oznajmił, że komendant twierdzy nie żyje. Dowódca 1. Frontu Białoruskiego marszałek Gieorgij Żukow powiadomił Józefa Stalina o zdobyciu ostatniej twierdzy na drodze do Berlina.
Niemcy pod dowództwem gen. Reinefartha skutecznie bronili się w twierdzy i utrzymywali korytarz łączący ich z pozycjami nad Odrą. 13 marca marsz. Żukow wydał rozkaz przecięcia niemieckiego korytarza i połączenia sił radzieckich. 21 marca Niemcy ponownie zostali odcięci. Krytyczna sytuacja twierdzy Kostrzyn została zauważona przez naczelne dowództwo i Hitlera. Hitler sądził, że sowiecka ofensywa zostanie powstrzymana na linii Odry. Tego samego dnia Hitler rozkazał odbicie Nowego Miasta, a po fiasku tej operacji odwołał dowódcę Grupy Armii "Wisła" Heinricha Himmlera. Jego miejsce zajął gen. płk. Gotthard Heinrici. Wieczorem 22 marca Niemcy przeprowadzili kontratak, ale wieczorem oddziały 32 Korpusu Piechoty z 5. Armii Uderzeniowej połączyły się z 4 Korpusem Piechoty Gwardii z 8. Armii Gwardii. Niemcy ponownie zostali odcięci. Hitler naciskał na dowódcę 9. Armii gen. Bussego, by przeprowadził atak z Frankfurtu nad Odrą.
27 marca przeprowadzono ostatnią próbę odblokowania twierdzy. Gen. Heinrici wprowadził do walki cztery dywizje, które miały przebijać się do twierdzy. Napotkały one na silny opór i wycofały się tracąc sporo czołgów i samochodów pancernych. Ostatecznie gen. Heinrici meldował do OKW o konieczności wycofania gen. Reinefartha, ale Hitler zdenerwował się tym pomysłem i zbeształ Guderiana i Bussego. W tym samym czasie 16. Armia Lotnicza gen. Siergieja Rudenki rozpoczęła bombardowanie twierdzy.
28 marca w bunkrze Kancelarii Rzeszy doszło do zebrania Hitlera z członkami OKW. Doszło do sprzeczki pomiędzy Guderianem, a Hitlerem, który ostatecznie wysłał go na przymusowy urlop. Tego samego dnia na rekonesans w okolicy twierdzy udali się gen. Czujkow i gen. Wajnrub, podczas którego wpadli pod niemiecki ostrzał artyleryjski. Poległ adiutant gen. Wajnruba, a sam generał został ranny. Sowieckie lotnictwo rozpoczęło silne bombardowania, by przygotować koszary do zdobycia.
29 marca koszary w twierdzy stanęły w ogniu. Sytuacja obrońców była krytyczna. Do szturmu twierdzy wyznaczono 8. Armię Gwardii gen. Czujkowa, który miał doświadczenie po walkach o Poznań. Nad ranem sowiecki desant pod osłoną ognia artyleryjskiego przeprawił się na drugi brzeg Warty. Oddziały 35. Dywizji Piechoty dotarły do wyspy. Rozpoczęło się natarcie w którym Niemcy ponieśli straty. W południe 2 batalion 242. Pułku zdobył twierdzę Kostrzyn. Resztka garnizonu złożyła kapitulację.
Podsumowanie[]
Walki o twierdzę Kostrzyn nie miały większego wpływu na obronę Berlina. Sowieckie wojska mające doświadczenie w zdobywaniu miast i wsparte lotnictwem oraz artylerią, poradziły sobie z twierdzą Kostrzyn. Dowodzący siłami niemieckimi gen. Reinefarth zdołał się wydostać i dołączył do reszty sił głównych, ale został aresztowany. Hitler domagał się wobec niego kary śmierci, ale ostatecznie doszedł do wniosku, że główne uderzenie będzie skierowane na Pragę, a Kostrzyn nie jest istotny.
Wieczorem 30 marca gen. Czujkow zawiadomił marszałka Żukowa o zdobyciu twierdzy Kostrzyn.