Folwark

Folwark (niem.: Vorwerk) – istniejący od XII wieku rodzaj wielkiego gospodarstwa rolnego, a od XIV wieku także rolno-hodowlanego, nastawionego na masową produkcję zboża przeznaczonego na zbyt, wykorzystującego pracę pańszczyźnianą chłopów.

Pierwsze folwarki i wsie folwarczne powstawały w dobrach kościelnych i klasztornych. Także gospodarstwa sołtyskie miały zbliżony do folwarków charakter.

Historia

Na dynamiczny rozwój folwarków miało wpływ rosnące zapotrzebowanie na zboże na ziemiach polskich i w zachodniej Europie. Do pracy w folwarkach potrzebna była siła robocza, którą stanowili chłopi. W XV wieku doszło do zmiany charakteru renty feudalnej. Zamiast naturalno-czynszowej (danina i czynsz), zaczęła przeważać odrobkowa (pańszczyzna).

Należące do feudała gospodarstwo posługiwało się głównie darmową, przymusową pracą chłopa pańszczyźnianego. Statuty piotrkowskie i toruńskie doprowadziły do zwiększenia wyzysku chłopstwa, co z biegiem czasu zaczęło wywierać negatywny wpływ.

W XVI wieku wykształciły się dwa typy folwarków:

• ekspansywne – nastawione na eksport zboża chlebowego (głównie ziemie położone wzdłuż Wisły oraz na Litwie);
• autonomiczne – nastawione na lokalny zbyt produktów rolnych łącznie ze zwierzętami hodowlanymi (Wielkopolska i Śląsk).

Na przełomie XVII i XVIII wieku doszło do kryzysu gospodarki folwarcznej, wywołanej spadkiem cen produktów rolnych. Nie udało się go właściwie przezwyciężyć mimo powiększania areału gospodarstw i wymiaru pańszczyzny. Do końca XVIII wieku folwarki były podstawą znaczenia gospodarczego i politycznego szlachty. Z uwłaszczeniem chłopów miejsce folwarku pańszczyźnianego zajął folwark oparty na najemnej sile roboczej.

W Polsce kres gospodarce folwarcznej położył dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 6 września 1944 o reformie rolnej. Po II wojnie światowej gospodarstwa folwarczne zostały rozparcelowane lub utworzono z nich Państwowe Gospodarstwa Rolne.