Jaćwingowie

Jaćwingowie (z lit. Jotvingiai z ukr. Ятвяги [transkrypcja: Yatvyahy]; z biał. Яцвягі [transkrypcja: Jacviahi]; z niem. Jatwinger; z żmu. Juotvingē) - Wymarły lud europejski, który wyodrębnił się etnicznie, kulturalnie i językowo z zachodniej gałęzi Protobałtów ok. II wieku naszej ery w izolowanej strefie puszcz i gęstwin leśnych między rzeką Biebrzą, a Niemenem zasiedlając zachodnią (zaniemeńską) część dzisiejszej Republiki Litewskiej, polskie Podlasie, Suwalszczyznę oraz całe Mazury na wschód od krainy wielkich jezior mazurskich, a także znaczną część późniejszego Mazowsza.

Za sprawą eksploatacji złóż sambijskiego bursztynu do miast położonych w północnej Italii w ramach działającego od I stulecia po Chrystusie począwszy szlaku bursztynowego Jaćwingowie nawiązali relacje handlowe ze starożytnymi Rzymianami w epoce antycznej, którym byli znani pod etnonimem "Sudini/Sudinoi". W okresie tzw. Wielkiej Wędrówki Ludów (IV - VI n.e) przypuszczalnie zostali podbici przez Ostrogotów króla Hermanaryka, jak inni Estowie, ale uniezależnili się po inwazji Hunów Balambera na stepy nadczarnomorskie, lecz byli od tego czasu stopniowo wypierani z Mazowsza i Podlasia na północ oraz asymilowani w wyniku słowiańskiej kolonizacji Polski przez lechickich Mazowszan i Narewian. Pomimo tego jeszcze na długo zachowali niezależność koegzystując w harmonii z nową warstwą osadniczą.

We wczesnym średniowieczu Jaćwingowie zamieszkiwali tereny obecnej Suwalszczyzny i południowo-wschodniej Litwy od okolic jeziora Wiżajny na północy po dolinę Biebrzy na południu. Granicą zachodnią był wschodni pas Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, a wschodnią rzeka Niemen. Jaćwięgi ze względu na swe położenie geograficzne nie musieli zmagać się - analogicznie, jak pokrewni Żmudzini, Kurowie i Sambowie z eskapadami szwedzkich i duńskich grabieżców, którzy między VIII, a XI wiekiem niestrudzenie penetrowali rzekami Dniepr, Wołga i Dźwina wschodnie rubieże Europy, ale nie uniknęli konfliktu z Rusinami, których wielki kniaź kijowski - Włodzimierz nawet krótkotrwale podporządkował sobie ich ziemię po udanej kampanii z 983 roku n.e i Polakami, którzy w czasach Kazimierza I Odnowiciela zmagali się z rusko-jaćwińsko-mazowiecką koalicją uzurpatora Miecława.

W okresie rozbicia dzielnicowego w Polsce i na Rusi Jaćwingowie niekiedy wspólnie z bratnimi Prusami i Litwinami wielokrotnie najeżdżali księstwo mazowieckie, kujawskie i krakowsko-sandomierskie oraz ruską ziemię pińską. W latach 1248 - 1251 n.e kontrolowali nawet ziemię drohińczyńską, którą wybronili przed Mazowszanami, lecz nie przed Rusami. Zaangażowali się też politycznie na Litwie pomagając Wikintasowi wzniecić rebelię na Żmudzi wymierzoną w wielkiego księcia Mendoga. W późniejszym jednak czasie stali się sojusznikami litewskiego króla. Wspierali zbuntowanych Prusów w walce z zakonem krzyżackim, ale oni sami musieli radzić sobie z niszczycielskimi najazdami krzyżowców oraz ich polskich i ruskich sprzymierzeńców na Jaćwież. Ostatni wódź jaćwiński - Skomand w 1283 roku poddał się, uznał zwierzchność feudalną władz zakonnych i przyjął chrzest. Pozostali przy życiu Jaćwingowie zbiegli w większości na Litwę, Czarną Ruś i do Polski i Galicji. Po przyłączeniu zachodniej części ziemi jaćwińskiej do krzyżackiego państwa zakonnego w Prusach resztki autochtonów zostały całkowicie wysiedlone przez władzę krzyżackie z Suwalszczyzny do Sambii.

Jaćwingowie ostatecznie zatracili własną odrębność etniczną przypuszczalnie w XVI wieku pozostawiając po sobie stanowiska archeologiczne, liczne toponimy i hydronimy, resztki języka utrwalonego w słownictwie późniejszych Mazurów i Litwinów pruskich, antyczną tradycje w miejscowych przekazach ustnych oraz wzmianki pisemne średniowiecznych kronikarzy. Za potomków Jaćwingów uważa się niekiedy przynajmniej "po części" Kurpiów, choć pogląd ten jest obecnie krytykowany.

Nazwa

Plemię Sudini/Sudinoi na rekonstruowanej mapie Sarmatii zgodnie z danymi Ptolemeusza Klaudiusza

W stosunku do plemion bałtyjskich zaludniających obszar na wschód od Niemena, a na zachód od krainy wielkich jezior mazurskich stosowano różne nazwy na przestrzeni dziejów w zależności od narodowości średniowiecznych i starożytnych autorów świadomie bądź nie opisujących dzieje Jaćwieży. Starożytni Rzymianie od czasu napisania ,,Germanii" Publiusza Korneliusza Tacyta stosowali wobec Bałtów i być może fińskich Estończyków szeroko pojmowany łaciński termin ,,Aesti", lecz wobec wyodrębnienia się kultury sudowskiej z większej grupy zachodniobałtyjskich kurhanów reprezentującej pierwotną społeczność jaćwińską w II wieku naszej ery pojawił się pierwszy konkretny termin - ,,Sudini", który został zastosowany po raz pierwszy przez Klaudiusza Ptolemeusza w III rozdziale jego ,,Geografii" z 150 roku. Sudini zostali wymienieni w towarzystwie Galindoi (również bałtyjskich Galindów) i Venedae (najpewniej słowiańskich Wenedów) przy lokalizowaniu Stavani w pobliżu Oceanu Sarmackiego (Morza Bałtyjskiego), choć nie żyli na jego brzegach, jak Venedae (...bardziej ku wschodowi od wymienionych, siedzą poniżej Wenedów Galindowie, Sudinowie...; PTOL., GEOGR.: III, 9). Sama etymologia tego wyrazu pozostaje niejasna, choć ma najpewniej rodzime bałtyjskie pochodzenie. XX-wieczni polscy językoznawcy - Aleksander Brückner i Mikołaj Rudnicki proponowali źródłosłów litewski sudas (nieczystość; brud), co miałoby być pogardliwym określeniem pobratymczych plemion na Jaćwingów, a ewentualnie odniesieniem do błotnistego, bagiennego terenu przez nich zamieszkany. W czasach współczesnych wszak bardziej popularne jest twierdzenie, że jest to termin hydronimiczny początkowo ograniczony do rzeki Szeszupa niegdyś znanej, jako Sudonia lub Suduone (hydronim sǔda, czyli z protobałtyjskiego po prostu "rzeka" lub "cieczenie"), a dopiero później przeniesiony na całą krainę, a ostatecznie zamieszkujący ją lud. Sudowami konsekwentnie nazywali Krzyżacy Jaćwingów. Czynił tak między innymi Piotr z Dusburga w swej "Kronice Pruskiej".

Samo określenie "Jaćwingowie" pojawia się dopiero w kontekście łupieskiej wyprawy Włodzimierza I Wielkiego, syna Światosława z rodu Rurykowiczów na tę plemię w 983 roku znanej z XI-wiecznej "Powieści minionych lat" . Zastanawiającym jest również staronordycki termin Játvíg (ᛃᚨᛏᚢᛁᚴᛋ) pojawiający się w traktacie handlowym między wielkim kniaziem kijowskim Igorem, a Cesarstwem Bizantyńskim. W polskiej historiografii pojawiło się wiele wariantów tejże nazwy m. in. Jaćwięgi, Jaćwięgowie, Jadźwingowie, Jaćwińgowie lub Jaćwingi, choć dziś są one spotykane epizodycznie wobec powszechnie przyjętych Jaćwingów. W źródłach polskich sama nazwa „Jaćwingi” pojawia się w dokumentach księcia Konrada Mazowieckiego, ale za pośrednictwem ruskim. Władca ten prowadził bowiem politykę przemierza z Rusią, a także był inicjatorem wspólnych mazowiecko-ruskich wypraw na Jaćwież. Etymologię tego wyrazu próbowano rozwiązać na szereg sposobów i tak przykładowo źródłosłów upatrywano w litewskim jetis (współcześnie letis), czyli "włóczni"(a więc Jaćwingowie to "włócznicy"), staropruskim Azva, czyli "Kobyle" (tzn. Jaćwingowie = Azv-ing-ei - "kobylarze"; por. jaćwieski zwyczaj picia kobylego mleka aswinan dadan) bądź w również litewskim jautis ("woły"; a więc Jaćwingowie to "ludzie bogaci w woły") . Pojawiają się również teorię hydronimiczne: Jaćwingowie od rzeki Jatva/Jotva (por. lit. Jotvingiai) lub od Czarnej Hańczy (z jać. *Ant-ia; Antwingai zaś, czyli Jaćwingowie, to plemię nad tą rzeką mieszkające). Upatrywano również źródłosłowów nie-bałtyjskich np. w języku staro-cerkiewno-słowiańskim (od scs. jato - "krój, stado, gromada").

Stosunkowo najrzadziej używa się formy Połekszanie/Polekszanie (z łac. Pollexiani) wcześniej najprawdopodobniej ograniczonej do jednego z plemion jaćwińskich żyjącego w pobliżu rzeki Ełk, którą później rozszerzono na cały lud, jako nazwa poboczna. Termin ten mimo wszystko wydaje się być dla polskiej historiografii starszy od "Jaćwingów" przyjętych z ruskich źródeł i skorzystał z niego m. in. Wincenty Kadłubek w swej kronice polskiej opisujący tą grupę Bałtów. Początkowo "Połeksza" oznaczała krainę nad rzeką Łek (Ełk, Lyck), prawobrzeżnym dopływem środkowej Biebrzy. Nazwa Łek jest pochodzenia bałto-słowiańskiego. Litewskim słowem - lukne, czeskim - lekno, staropolskim - łekno określano lilie wodne, grzybienie, grążele. Rzeka Ełk oznacza zatem rzekę porośniętą grążelami lub grzybienianiami, pospolicie zwanymi liliami wodnymi. Grążele do dziś obficie porastają tę rzekę. Nazwa Łek ma liczne i stare odpowiedniki przede wszystkim na ziemiach bałtyjskich i zachodniosłowiańskich.

W litewskiej historiografii Jaćwingowie nazywani byli Denowami, Dainami lub Deynami (obecnie: Dainava; z pol. Dajnowie). Przypuszczalnie - podobnie, jak w przypadku Połekszan - termin ten oznaczał jakieś przygraniczne (z Auksztotą?) plemię jaćwieskie, a dopiero później cały lud.

Liczebność

Ta strona to zalążek artykułu. Możesz pomóc Historia Wiki rozbudowując ją!

„W XII w. Jaćwież, według kronikarza krzyżackiego [dop. red. Piotra z] Dusburga mogła dysponować co najmniej trzykrotnie przewyższającymi liczebność sił przeciętnego plemienia pruskiego. H. Łowmiański, Studia..., t. 1, s. 91-95, obliczył, że Prusy zaludniało [dop. red. przed krzyżacko-polskim podbojem] ok. 140 tyś. mieszkańców, wschodnią Litwę (Auksztotę) ok. 120 tyś. Natomiast dla Jaćwieży szacunkowa liczba, obliczona przez A. Kamińskiego, Jaćwież..., wynosiłaby ok. 50 tys. mieszkańców. ”— Aleksander Brückner; Starożytna Litwa - LUDY I BLOGI - szkice historyczne i mitologiczne

Pomimo przyjętego w historiografii poglądu o zagładzie w XIII wieku i późniejszej asymilacji Jaćwingów sprawa ich ostatecznego wymarcia pod względem językowo-kulturowym nie jest do końca wyjaśniona. Przykładowo protestancki tłumacz pruskiego katechizmu z r. 1545 zaręcza, że „Sudowie [Jaćwingowie], chociaż mowa ich nieco grubsza (etwas nyderigen), wkładają się dobrze w pruszczyznę samijską tego katechizmu i rozumieją wszystkie słowa”, co oznacza, że jeszcze w XVI wieku (262 lata od krzyżackiego podboju Jaćwieży!) Jaćwingowie wysiedleni do Sambii przez zakon pruski (Przesiedlenie ok. 5000 nawróconych Połekszan do krzyżackiej Sambii potwierdza Piotr z Dusburga wymieniając jednorazowo 1600 wysiedleńców, potem jeszcze nieokreśloną liczbę z zamku Kymene, która z drogi na Sambię próbowała zbiec na Litwę oraz dodatkowo jeszcze 100 i 1500 Sudowian) wciąż korzystali ze swojego rodzimego języka. Innym - jeszcze bardziej zdumiewającym przypadkiem "jaćwińskości" - jest plemię Wigrańców. Według historyków na jednej z wysp na jeziorze Wigry, gdzie obecnie stoi słynny klasztor Kamedułów jeszcze w XVI w. żyli ostatni z Jaćwingów na Suwalszczyźnie. Zdołali przetrwać wcześniejsze prześladowania i wysiedlenia, aby z czasem się całkowicie wynarodowić. W większości zostali oni wysiedleni ze swej "kryjówki" dopiero w pierwszej połowie XV w. gdy rozpoczęto budowę myśliwskiego dworu królewskiego i przenieśli się najprawdopodobniej w okolice Berżnik. Pozostałościom po nich jest nazwa wsi Wigrańce. Przypuszcza się, że to ostatni niematerialny ślad istnienia Jaćwingów w ich "naturalnym środowisku".

Mimo iż opisane przypadki wydają się już tylko dawnym echem "jaćwińskości" to jednak obecnie słyszy się o osobach uważających się za Jaćwingów, a nawet zaprzeczający wymarciu tego ludu. Trudno oszacować ich konkretną liczbę. Spis powszechny przeprowadzony przez Kościół w dzisiejszym okręgu grodzieńskim na Białorusi w latach dziewięćdziesiątych XIX w. pokazuje, że w owym czasie tysiące ludzi określało się jako potomkowie Jaćwingów.

Spuścizna językowa

Klasyfikacja językowa Jaćwingów pozostaje sporna w związku z problematyką przyporządkowania rodzimą ludność Jaćwieży plemioną pruskim bądź uznania ją osobny, choć blisko spokrewniony z Prusami etnos bałtyjski. W zależność od przyjętych kryteriów "jaćwińskości" Jaćwingowie być może komunikowali się ze sobą we własnym, wymarłym już języku jaćwińskim/jadźwińskim, który należał najprawdopodobniej do grupy zachodniobałtyckiej oraz zajmował on prawdopodobnie pozycję między galindzkim (język jednego z plemion bałtyjskich) a litewskim, choć mogli również korzystać z możliwego dialektu języka pruskiego również będącego mową bałtyjską analogicznie, jak dzisiejsza litewszczyzna i łotewszczyzna. Zdaniem niektórych językoznawców język Jadźwingów był pośredni między grupą bałtyjską, a słowiańską. Mowa jaćwieska zanikła wraz z świadomościom plemienną całego ludu, ale obecnie prowokuje się popularyzacje tego etnolektu czego przykładem są działania podjęte przez administracje rekonstruowanej wioski jaćwińsko-pruskiej (Jatawan-prüsan waisi) na Suwalszczyźnie

Dziedzictwem po mowie dawnych mieszkańców Suwalszczyzny jest przede wszystkim wiele bałtyjskich nazw miejscowych zachowanych przez późniejszą, napływową ludność w postaci lokalnych hydronimów (m. in. Szelment (Mały i Wielki), Kubra, Netta, Wissa, Hańcza , Pomorze (jezioro), Wigry, Węgorapa, Wkra, Biebrza (rzeka), Wel; ew. Łyna, Dowspuda, Jaskranka ) oraz toponimów (np. Gieniusze [od jać. gienius = ,,wartownik"], Słójka [od jać. słojalis = ,,łoza"], Trejgle [z jać. ,,Trzy jodły"], Szudziałowo [od jać. szudas/szudzialis = ,,bagno"], Sudawskie, Wigrańce, Dobarz, Rajgród, Bełda, Danowo, Oszkinie, Biebrza (miejscowość), Dybła, Kurejwa; ew. Sokołdy, Jaświły, Jasionówka, Szejpiszki, Oszkinie, Szlinokiemie, Udziejek, Widugiery, Jodoziory, Szurpiły, Planty, Boksze, Zelwa, Posejnele), które wciąż są używane w czasach współczesnych. Nie mniej jednak toponimie o wyraźnie jaćwińskiej proweniencji nie zawsze muszą odpowiadać naturalnym (rodzimym) siedzibom tej wymarłej pod względem kulturowo-językowym społeczności, gdyż w okresie zorganizowanej akcji wyniszczania Jaćwieży i jej rodzimej ludności, w której uczestniczyli Krzyżacy, Polacy i Rusini nastąpiła masowa migracja (ucieczka lub przymusowe wysiedlenia) naddniemeńskich autochtonów do Sambii oraz na Ruś, Mazowsze i Litwę. Z Mazowsza najwidoczniej jednak nastąpiła dalsza ekspansja (inspirowana wojnami polsko-litewsko-krzyżackimi?) do innych polskich księstw czego świadectwem jest blisko 22 wsi i pół-wsi noszących miano "Jaźwiny" rozrzuconych w różnych częściach Polski (Istnieją jednak również inne, "nie-jaćwieskie" proponowane etymologie: od jaźwić - truć lub jaźwiec - borsuk). Liczne odniesienia językowe do Jaćwieży potwierdzają wzmożone i szeroko zakrojone osadnictwo jaćwińskie na terytorium dzisiejszej III Rzeczpospolitej, które jednak na przeciągu następnych wieków nie mogło zachować odrębności etnicznej wobec długofalowej polonizacji od strony środowiska. Innymi, mniej oczywistymi nazwami miejscowymi pochodzenia jaćwińskiego (od jać. egle - "świerk") z okresu exodusu są m. in. Jatwieź Wielka, Jegiel, Jaginty, Jaczno (miejscowość).

XIII-wieczna migracja Jaćwingów odcisnęła jednak swoje piętno językowo-kulturowe (prócz Polski) również na ziemiach dzisiaj litewskich, białoruskich, a nawet ukraińskich. Po upadku Jaćwieży bowiem jej rdzenni mieszkańcy pojawili się na terenie wschodniej Galicji, jako uchodźcy bądź jeńcy wojenni, gdzie z czasem ulegli rutenizacji/ukrainizacji, lecz jeszcze wcześniej pozostawili po sobie następujące toponimy: wieś Jaźwiny (obecnie Werbiwka) i trzy wsie o nazwie Jatwięgi (w rejonie mościckim, żydaczowskim i gródeckim; w tym jednej nazwę zmieniono na obecnę "Pobereżne"). Nie mniej jednak, o ile ukraińskie toponimie pochodzenia jaćwińskiego należą do rzadkości tak występują o wiele częściej na białoruskiej Grodzieńszczyźnie i Litwie południowo-zachodniej biorąc pod uwagę, że "Dainaviai/Dajnowie" to oboczny etnonim rdzennej ludności Suwalszczyzny. Przykładem "jaćwinizmów" na Białorusi są: trzy wsie o nazwie "Dajnówka" (wszystkie w obwodzie grodzieńskim) i aż dziewięć znanych, jako "Dajnowo" (trzy w obwodzie mińskim oraz sześć w obwodzie grodzieńskim), a także jedna wieś Jaćwierz w pobliżu Słonima (obwód grodzieński) oraz miejscowość Jaźwiny w rejonie drohiczyńskim. Daje to w sumie 17 jaćwińskich toponimii na dawnej Rusi (z czego 4 na Ukrainie i 13 na Białorusi), ale szczególnym przypadkiem jest miejscowość Zdzięcioł, gdzie niegdyś wstępował specyficzny dialekt języka litewskiego wyróżniający się przypuszczalnie jaćwińskim słownictwem i akcentuacją. Jeśli owe przypuszczenia są słuszne to jest to jedyny taki przypadek, gdy Jaćwingowie nie pozostawili po sobie wyłącznie nazw geograficznych, lecz również lingwistyczny wpływ na inny język. 

Kalendarium dziejów

• 150 - Jaćwingowie pod nazwą Sudini wymienieni w Geografii rzymskiego geografa Ptolemeusza Klaudiusza, jako jedno z plemion Sarmatii - Pierwa pisemna wzmianka o tym ludzie; 
• 983 - Wypawa wielkiego kniazia kijowskiego - Włodzimierza na Jaćwingów zakończona sukcesem i (krótkotrwałym) podporządkowaniem Jaćwieży Rusi kijowskiej;
• 1009 - Misja św. Brunona z Kwerfurtu do pogańskich ludów bałtyjskich zakończona porażką i śmiercią misjonarza, który jednak wcześniej nawrócił księcia jaćwińskiego (ewentualnie litewskiego lub pruskiego) Nethimera na wiarę katolicką;
• 1037 - Jaćwingowie, Prusowie i Litwini udzielają zbrojnego poparcia uzurpatorowi Miecławowi, który bezskutecznie próbował założyć na Mazowszu własne państwo;
• 1038 - Kolejna wyprawa syna Włodzimierza - Jarosława I Mądrego na Jaćwingów, której wynik jest nieznany;
• 1192 - Wyprawa polskiego księcia-seniora Kazimierza II Sprawiedliwego (syna Bolesława Krzywoustego z dynastii piastowskiej) przeciwko Jaćwingom (z plemienia Połekszan?) w odwecie za wcześniejsze najazdy łupieżcze pogan na polskie posiadłości w regionie - Sukces polskiego rycerstwa i krótkotrwałe podporządkowanie Jaćwieży Polsce;
• 1195 - Łupieżcza wyprawa litewsko-jaćwińska na Wołyń zakończona złupieniem prowincji, lecz powracające na Jaćwież i Litwę wojska zaskoczyły posiłki kniazia włodzimiersko-wołyńskiego Romana II halickiego, które rozbiły wrogą koalicje;
• 1196 - Zimowa ekspedycja kniazia włodzimiersko-wołyńskiego Romana II halickiego przeciwko Jaćwieży w odwecie za wcześniejsze wypady na jego podlaskie posiadłości;
• 1207 - Spustoszenie przez Jaćwingów i Litwinów Turyjska na Rusi (okolice Czerwienia na dzisiejszej Białorusi);
• 1220 - Jaćwingowie sprzymierzeni z Litwinami i Rusinami najeżdżają i pustoszą Małopolskę;
• 1227 - Jaćwingowie grabią okolicę Brześcia (Białoruś), ale zostają rozbici przez Rusinów;
• 1228 - Druga wyprawa Jaćwingów na Brześć (Białoruś) zakończona tym razem sukcesem;
• 1229 - Najazd jaćwiński na Małopolskę. Jaćwingowie wygrywają, ale zostają w trakcie drogi powrotnej rozbici przez kniazia ruskiego - Włodzimierza Wołyńskiego, który okrada ich ze zdobyczy;
• 1230 - Jaćwieski najazd na Mazowsze;
• 1234 - Jaćwingowie łupią okoliczne ziemię ruskie;
• 1241 - Nieudana inwazja jaćwieska na Mazowsze;
• 1243 - Jaćwingowie wspierają zbuntowanych Prusów w rok od wybuchu I powstania pruskiego oraz polskiego księcia - Konrada Mazowieckiego w bitwię pod Suchodołem, która jednak kończy się klęską;
• 1244 - Wspólna wyprawa łupieżcza Jaćwingów, Prusów i Litwinów do Małopolski (wg. Jana Długosza inspirowana przez Konrada mazowieckiego) zakończona złupieniem ziemi lubelskiej oraz kasztelanii łukowskiej i sieciechowskiej;
• 1245/1245 - Wyprawa halicko-mazowiecka na Jaćwingów, która jednak nie dotarła do Jaćwieży z powodu zimy;
• 1246 - Jaćwingowie i Litwini wspierają Konrada I mazowieckiego w walkach z bratankiem - Bolesławem V Wstydliwym o stołeczny Kraków;
• 1248 - wódź jaćwieski Skomand (zwany starszym) najeżdża ziemię pińską na Rusi, ale zostaje zwyciężony przez Wasylkę Romanowicza (namiestnika Halicza), a jego głowa wbita na pal. Tego samego roku Krzyżacy mianują niejakiego Henryka biskupem Jaćwieży (był to tytuł wyłącznie formalny, gdyż faktycznie Jaćwież nie była jeszcze na tym etapie podbita), a pogańscy Bałtowie pokonują koalicje Daniela I halickiego, Siemowita I i Bolesława V Wstydliwego atakującą terytoria jaćwieskie;
• 1251 - Jaćwingowie angażują się w wojnę domową na Litwie po stronie uzurpatora Towciwiłła, ale po nieudanym oblężeniu Mendoga w Worucie wycofują się z konfliktu. Tego samego roku polsko-ruski najazd kniazia halicko-wołyńskiego Daniela przeciwko Jaćwingom, którzy sprzymierzyli się z pruskimi Bartami. Wyprawa zakończyła się zwycięstwem najeźdźców;
• 1253 - Wyprawa mazowiecko-ruska na Jaćwież;
• 1254 - Siły Rusi halicko-wołyńskiej najeżdżają ziemie jaćwieskie. Tego samego roku w Raciążu dochodzi do spotkania krzyżackiego komtura sambijskiego - Burcharda von Hornhausena (przyszłego mistrza krajowego Inflant), księcia mazowieckiego - Siemowita I i kniazia halicko-wołyńskiego - Daniela, na którym zatwierdzono projekt wzajemnej pomocy w podboju i równego podziału strefy wpływów (1/3 dla każdej ze stron) na Jaćwieży pomiędzy Mazowszem, Rusią halicko-wołyńską i pruskim państwem zakonnym - zapowiedź przyszłego upadku Jaćwingów;
• 1255 - Jaćwingowie, Nadrowowie i Skalowowie najeżdżają pruskich Sambów w odwecie za kolaborację z krzyżowcami, co zmusza plemię do ponownego powstania;
• 1255/1256 - Na Jaćwież rusza wyprawa mazowiecko-halicka: Mazowszanie Siemowita I i Rusini Daniela halickiego w trakcie, której spalono jaćwieskie wsie: Bołdykisza (dzisiejsza Bełda) i Priwiszcza oraz splądrowano posiadłości Tajsewiczów, Burła, Rajmocze, Komata, Dora, Stekintów i wieś Korkowiczów. Pokonanie pogańskich wojsk przez Daniela w otwartej bitwie zachęciło księcia wołkowyskiego Gleba i świsłockiego kniazia Izjasława do włączenia się do antyjaćwińskiej koalicji;
• 1256 - Jaćwingowie najeżdżają Małopolskę, ale sami muszą się zmagać z niszczycielskimi działaniami Daniela I halickiego;
• 1257 - Siemowit we Włocławku ponowił krzyżacko-mazowiecki sojusz przeciwko Jaćwingom;
• 1259 - Jaćwińscy najemnicy przypuszczalnie biorą udział w II mongolskim najeździe na Polskę, jako sojusznicy Tatarów Burundaja;
• 1260 - Na wieść o przegranej bitwie pod Durbe w krzyżackim państwie zakonnym wybucha II powstanie pruskie wobec czego Krzyżacy zawierają antypruski sojusz z Mazowszem Siemowita w zamian zgadzając się na poszerzenie planowanych posiadłości mazowieckich na Jaćwieży;
• 1261 (ew. 1263) - Jaćwingowie zdobywają i palą krzyżacki Straisburg
• 15 czerwca 1261 - W Troszynie Siemowit I mazowiecki ponownie zawiera traktat z Krzyżakami o rozbiorze Jaćwieży poszerzony o nowe ziemie;
• 1262 - podczas oblężenia mazowieckiego Jazdowa przez Rusinów, Litwinów i Jaćwingów zamordowany zostaje książę mazowiecki - Siemowit, syn Konrada I mazowieckiego, a jego dziedzic - Konrad II zostaje uprowadzony na Litwę;
• 21 września 1263 - Przywódca powstańczych oddziałów Jaćwingów - Skomand Młodszy najeżdża krzyżacką ziemię chełmińską, gdzie zdobywa i niszczy wiele niemieckich miast;
• 1263/1264 - wódź jaćwińskiego plemienia Zlińców - Kumat związał sojusz militarny z wielkim księciem litewskim Treniotą przeciwko Polakom;
• 1264 - Jaćwingowie najechali i spustoszyli ziemię sandomierską;
• 23 czerwca 1264 - Bitwa pod Brańskiem między jaćwieskimi Zlińcami wodza Kumata, a rycerstwem Bolesława V Wstydliwego zakończona zwycięstwem Polaków nad poganami, których przywódca zginął w trakcie walk; 
• 1272 - Jaćwingowie uznają zwierzchność wielkiego księcia litewskiego Trojdena, aby uzyskać ochronę przez krzyżakami;
• 1272/1273 - II najazd Jaćwingów na krzyżacką ziemie chełmińską;
• 1273 - Najazd Rusinów na Jaćwież zakończony krótkotrwałym pokojem;
• 1274 - Jaćwingowie pomagają Trojdenowi zająć Drohiczyn;
• 1277 - Po zakończeniu podboju bałtyjskich Prus Krzyżowcy przystępują do projektu wyniszczania Jaćwieży. Pierwszej wyprawie przewodził Konrad von Thierberg, który powrócił z obfitymi łupami przez jezioro Niegocin pod Lecem (Giżyckiem). Jaćwingowie zaraz wyruszyli za nim w pościg, ale dalszą wyprawę uniemożliwiły im nagły wiatr i odwilż, które następnej nocy skruszyły lód na wspomnianym jeziorze i zatarły ślady, co przeszkodziło im w pogoni. Tego samego roku - w ramach odwetu - Skomand Młodszy już trzeci raz z kolei wyprawił się do ziemi chełmińskiej i lubawskiej, ale - prócz zdobycia i zniszczenia Bierzgłowia - nie odnosi żadnych znaczących sukcesów;
• 1278 - Najazd litewsko-jaćwiński na Mazowsze zakończony klęską pod Łukowem z rąk Leszka Czarnego. Porażka Jaćwingów zasygnalizowała Konrada von Thierberga do udanej wyprawy na jaćwieski gród Kymene, ale dopadli go rządni zemsty Jaćwingowie, który jednak pokonał w bitwie i przegonił;
• 1279 - Na Jaćwieży wybuchła klęska głodowa. Władze zdecydowały się wysłać do panującego na Wołyniu kniazia Włodzimierza Wasylewicza (syna księcia Wasylko, brata Daniela I halickiego) posłów, którzy zawarli z księciem pomyślną umowę handlową. Wysłana przez Rusinów na Jaćwież ekspedycja wioząca żywność została jednak po drodze napadnięta i rozbita przez Mazowszan;
• 1280 - Krzyżacy ponownie najeżdżają Jaćwież i palą włości należące do Skomanda za co w odwecie jego senior - Trojden wyprawia się do Sambii i porywa tamtejszego komtura Ludwika von Libenzella, którego jednak później wypuszcza;
• 1281 - Po zdobyciu ostatniego należącego do Skomanda Młodszego grodu przez Krzyżaków władca ten uchodzi na Żmudź. Tego samego roku bliżej nieznany jaćwiński nobil Russigenon wraz z całą rodziną przybywa do krzyżackiej Balgi, przyjmuje chrzest i zwierzchność feudalną, a niemieckie rycerstwo najechało (i podbiło?) jaćwieskich Zlińców;
• 13 października 1282 -  Leszek Czarny rozbija powracające z łupieżczej wyprawy na ziemię lubelską odziały jaćwiesko-litewskie i w zemście najeżdża wysoczyznę białostocką;
• 1283 - Historia bałtyjskiej Jaćwieży dobiega końca, a wypadku potoczyły się następująco: Skomand Młodszy zagrożony w wielkim księstwie po śmierci Trojdena stawił się przed nowym mistrzem krajowym Prus - Friedrichem von Holle, przyjął chrzest, zwierzchność feudalną i od tej pory współpracował z krzyżowcami. Podobnie postąpił inny władyka - Gedete, ale np. Skudo po wcześniejszym zabiciu Friedricha wraz ze swymi współplemieńcami schronił się na Litwie. Podsumowując część jaćwieskich nobili poddała się władzy zakonnej w zamian otrzymując tytuły, ziemie i dając początek drobnej szlachcie w późniejszych Prusach, zaś reszta uznała zwierzchność wielkiego księcia litewskiego Dowmunta, co oznaczało symboliczny podział Jaćwieży między Litwę, a krzyżackie Prusy. Jednak Jaćwież na tym etapie była już niemal całkowicie wyludniona (Jaćwingowie w wyniku wieloletnich najazdów i klęski głodowej wymarli lub zbiegli na Litwę, Polskę lub Ruś), a resztki osadnictwa jaćwińskiego zostały wysiedlone przez krzyżowców do Sambii w region zwany odtąd po niemiecku „Sudauerwinkel", aby w przyszłości uniknąć możliwych buntów. Krzyżacy oszczędzili jedynie jaćwieskie plemię Wigrańców, które pozostało w swej ojczyźnie;
• 27 września 1422 - Nowy podział terytorialny Jaćwieży wobec pokoju mełneńskiego;
• I połowa XV wieku - Wysiedlenie większości jaćwieskich Wigrańców z półwyspu klasztornego na jeziorze Wigry do okolicznych Berżnik, gdzie z czasem się asymilują (całkowita asymilacja następuje przypuszczalnie w XVI wieku). Przyczyną była budowa myśliwskiego dworu królewskiego;
• 1545 - Protestancki katechizm odnotowuje Jaćwingów (Sudowów) w Sambii w tzw. Sudauerwinkel'u. Cenna informacja o ich języku: „Sudowie [Jaćwingowie], chociaż mowa ich nieco grubsza (etwas nyderigen), wkładają się dobrze w pruszczyznę samijską tego katechizmu i rozumieją wszystkie słowa.”;
• XVII wiek n.e - Ostateczna asymilacja Jaćwingów (suwalskich, sambijskich oraz uchodźców w Polsce, na Rusi i na Litwie) pod względem kulturalnym i językowym);
• XIX wiek n.e - Spis powszechny przeprowadzony przez Kościół w okręgu grodzieńskim w latach dziewięćdziesiątych XIX w. pokazuje, że w owym czasie tysiące ludzi określało się jako potomkowie Jaćwingów;
• XXI wiek - Tworzenie przez Piotra Łukaszewicza osady jaćwiesko-pruskiej w latach 2001-2011 (http://osada.prusaspira.org/o_nas.html);

Kolonizacja po-jaćwieskiej Suwalszczyzny

Po upadku bałtyjskiej Jaćwieży w XIII wieku. obszar Suwalszczyzny na blisko dwa wieki porósł bezludną puszczą. Podstawy do ponownego zasiedlania regionu przez ludność napływową stworzył dopiero traktat melneński zawarty w 1422 roku, w którym dokonano ostatecznego podziału pojaćwieskich puszcz i wytyczono granice. Na mocy porozumienia od dawna sporny teren obecnej Suwalszczyzny znalazł się w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Proces kolonizacji puszcz zaczął się w początkach XVI wieku, kiedy to z dwu przeciwnych stron dotarły tu dwie fale osadnicze: od wschodu i północnego wschodu - osadnictwo litewskie, a od południowego zachodu - osadnictwo mazowieckie. Kolonizacja obszarów pojaćwieskich, które przypadły Litwie, przebiegała powoli. Praktycznie dopiero w drugiej połowie XVII wieku, za sprawą sprowadzonych nad jezioro Wigry mnichów kamedulskich, nastąpiła intensyfikacja procesów osadniczych. Ziemie kamedulskie graniczyły od wschodu z terenami należącymi do króla oraz dominikanów z Sejn. Zagospodarowanie tych terenów odbywało się więc za sprawą dwóch zgromadzeń zakonnych praktycznie aż do połowy XVIII wieku, kiedy to z inicjatywy administracji Wielkiego Księstwa Litewskiego przystąpiono do tworzenia małych miasteczek. Obszary zasiedlane przez Polaków i Litwinów na Suwalszczyźnie w wielu miejscach stykały się i zazębiały ze sobą, co dziś znajduje swe odbicie w nazwach zakładanych wówczas wsi. Świadczą one o tym, że pierwotnie zasięg osadnictwa był nieco większy niż obecnie, gdyż nazwy wsi o rdzeniu litewskich spotyka się także w zachodniej części Suwalszczyzny, np. w rejonie Wiżajn i na północ od Suwałk, gdzie skupiska litewskie już nie istnieją.

Wojowniczość

Jaćwingowie byli najpotężniejszym z plemion pruskich. Działający w XIV wieku naszej ery niemiecki kronikarz - Piotr z Dusburga opisujący krzyżacki podbój Prus następująco scharakteryzował Sudowów i ich militarną potęgę względem bałtyjskich sąsiadów w napisanej przez siebie kronice pod tytułem Chronicon terrae Prussiae: ,,Szlachetni Sudawowie, jak przewyższali innych szlachetnościom obyczajów, tak też górowali nad innymi bogactwem i siłą. Mieli bowiem sześć tysięcy jeźdźców i prawie niezliczoną ilość innych wojowników" (DUSBURG 2005: 44). Rzeczywiście wiadomo, że jaćwiescy konni wojownicy we wczesnym średniowieczu siali postrach wśród swoich sąsiadów zapisując się na kartach kronik i dokumentów z epoki.

Wojsko stanowili głównie piesi wojownicy – bogatsi posiadali konie. Taktyka Jaćwingów sprowadzała się do zasadzek i ataku z zaskoczenia, a także wykorzystywania bagnistych i tylko im znanych mokradeł i borów. Potwierdzeniem tego są słowa przypisane Danielowi halickiemu na wieść, że ruscy i polscy rycerze w ciasnych miejscach przystawać chcieli: ,,Czyż nie wiecie wojownicy, że dla chrześcijan przestwór twierdzą, dla pogan zaś ciasnota; w gęstwie wojować ich obyczaj!".

Kultura wewnętrzna

Wiele cennych informacji na temat antycznej i średniowiecznej kultury Jaćwingów dostarczają nam badania archeologiczne, etnograficzne, językoznawcze oraz historiograficzne. Przy czym te ostatnie ograniczają się do weryfikowania danych przekazanych nam przez głównie ruskich, niemieckich i polskich autorów dziejopisarskich.

Społeczeństwo

Podstawę egzystencji Jaćwingów stanowiło rolnictwo oparte na uprawie zbóż i hodowli zwierząt (Trudnili się również bartnictwem, rybołówstwem i myślistwem, a zimą plemiona jaćwieskie parały się także działalnościom łupieżczą). Ważną rolę w życiu codziennym odgrywało rzemiosło: kowalstwo, złotnictwo, wytwórczość ceramiki. Miejsce ręcznie wytwarzanych od blisko pięciu tysięcy lat garnków glinianych zajmowały powoli, począwszy od IX wieku, naczynia najpierw obtaczane, a następnie toczone na kole garncarskim przejętym od Słowian. O dobrze rozwiniętym wówczas handlu z sąsiadami świadczą liczne importy z terenów Polski, Rusi, Litwy i Łotwy. Stosunkowo wysoki poziom rozwoju gospodarczego nie szedł u zachodnich plemion bałtyjskich w parze z budową zrębów państwowości. W czasach, gdy sąsiednie ludy tworzyły już od dawna organizacje państwowe Jaćwingowie pozostawali nadal na etapie demokracji wojennej jako luźno skonfederowane ze sobą plemiona.

Jaćwież przed schyłkiem swego istnienia stanowiła społeczeństwo zróżnicowane klasowo, w którym rozwój stosunków wczesnofeudalnych uległ przyspieszeniu w związku z toczonymi wojnami. Przemawiałyby za tym sojusze wojenne z Litwą i Rusinami, a także próby współpracy z pruskimi Nadrowami i Skalowami, w czym przewodniczą rolę odgrywali wielmoże jaćwiescy, wodzowie wspólnych wypraw, np. Skomand Młodszy dysponujący swoją drużyną. Źródła pisane rozróżniają uprzywilejowanych - nobiles - dość znacznie zróżnicowanych zresztą majątkowo i pod względem pozycji społecznej i pod względem pozycji społecznej od ogółu wolnej ludności (pospólstwa). Należy też uwzględnić grupę społeczną tworzonych przez niewolnych - brańców. Według wyliczeń nobiles mogli stanowić 10-15% ogółu ludności.

Wszystko wskazuje na to, że władza jaćwieskich nobili była nie tylko świecka, lecz również miała wymiar sakralny czego przykładem jest wzmiankowany w kronice halicko-włodzimierskiej Skomand (Starszy), który był zarówno kapłanem, jak i wodzem drużyny plemiennej. Koncentracja w jednym ręku władzy świeckiej i religijnej jest zjawiskiem typowym dla ustroju demokracji wojennej jaki panował we wczesnym średniowieczu wśród plemion bałtyjskich.

Religia (mitologia) jaćwieska 

Bałtyjską religię jaćwieską wlicza się do wymarłych (tj. nie wyznawanych) religii politeistycznych - przejawiała się ona kultem ciał niebieskich: słońca, księżyca i gwiazd oraz żywiołów: ognia i wody, a także wiarą w demony oraz bóstwa opiekuńcze. Dostrzega się w pewnym stopniu jej analogizm do mitologii słowiańskiej, ale wyróżniała się od niej jednak tym, że bóstwa nie były przedstawiani na sposób ludzki i częściej były płci żeńskiej.

Jeśli wierzyć relacją niemieckich kronikarzy Prusowie i Jaćwingowie niechętnie wycinali drzewa. Zgodnie z ich wierzeniami bowiem każde drzewo rosnące osobno lub w zbiorowisku mogło być miejscem przebywania duszy zmarłego przodka, bóstwa-opiekuna każdego żyjącego mieszkańca ziemi lub nawet siedzibą duszy człowieka, który miał się dopiero narodzić. Ponieważ jednak drzewo było człowiekowi niezbędne w codziennym życiu, przed każdym wycięciem drzewa odmawiano modlitwę prosząc przy tym mieszkającego w nim ducha, by zechciał wybaczyć postępek i przenieść się do przedmiotu, który zostanie z wyciętego drzewa zrobiony. Drzewa rosnące poza świętym gajem były w zasadzie wolne od duchów, choć nigdy nie było całkowitej pewności czy jakiś duch nie upodobał sobie drzewa wyrosłego poza miejscem świętym, a pozbawiony siedziby błąkałby się po ziemi. Drzewa nie można było więc bezmyślnie nacinać ani obdzierać z kory. Nie wolno było dla nawet zabawy łamać gałęzi, gdyż tak jak człowiek drzewo cierpiało, krwawiło z odniesionych ran i chorowało długo aż do uschnięcia. Drzewa stare - zwłaszcza lipy i dęby - otaczano szczególną czcią jako świadków wydarzeń dziejących się od niepamiętnych czasów.

Wśród Jaćwingów funkcjonowała wiara w życie pozagrobowe. Wierzyli, że po śmierci każdy wojownik może zabrać ze sobą w zaświaty uzbrojenie i wierzchowca, więc rynsztunek i zwierze, umieszczano w grobie. Wszystkie pochowane konie, u których udało się określić płeć, były samcami. Zazwyczaj były to osobniki dorosłe (6-9 lat), należące do rasy niskich. Zwierząt nie palono, nie były więc ofiarą dla bóstw - pełniły raczej rolę wyposażenia żołnierza w drodze do krainy zmarłych. Ułożenie konia w grobie świadczy o tym, że do jamy w ziemi wrzucano go żywego ze związanymi nogami. W przekazie Ibn Rusty (arabskiego podróżnika z IX-X w.), który opisuje pogański pogrzeb, czytamy: "Następnie wzięli dwa wierzchowce i pędzili je tak długo, dopóki się nie spociły". Wzmianka świadczy o celowym osłabianiu zwierząt przed ich pochowaniem. Na uwagę zasługuje również fakt, że w większości wypadków były one ułomne. W świetle nowych badań należało zweryfikować przekonanie o tym, że taki obrzęd pogrzebowy był specyficzny wyłącznie dla plemienia Jaćwingów. Pochówki z końmi odnaleziono także w środkowej i zachodniej części Mazur - terenach zamieszkanych wtedy przez Nadrowów i Galindów. Pomimo pośrednich dowodów na obecność zaświatów w wierzeniach jaćwieskich przypuszczalnie autochtoniczna ludność Suwalszczyzny wierzyła w również w pośmiertną reinkarnacje czego przykładem jest sytuacja z 1194 roku, gdy książę-senior Polski - Kazimierz II Sprawiedliwy po zwycięskiej wyprawie na Jaćwież wymusił na Jaćwingach wypłacanie trybutu i przysłanie Polakom jeńców na znak ugody. Poganie, choć oddali polskiemu księciu wybranych zakładników to jednak nie mieli zamiarów płacić ustalonej daniny po odejściu najeźdźców, co argumentowali tym, że ,,lepiej pozbawić synów życia niż ojców wolności; synów naszych śmierć szlachetna odrodzi na szlachetniejszych". Również XIII-wieczny biskup krakowski - Wincenty Kadłubek w swej kronice polskiej pisał, że ,,Jest bowiem powszechnym obłędem pruskim [przyp. red. - tu: jaćwińskim], że wyzute z ciał dusze wlewają się ponownie w przyszłe ciała, inne zaś zwierzęcieją, przybierając ciała zwierzęce".

Jaćwingowie praktykowali ofiarodawstwo ze zwierząt oraz płodów rolnych, a czasem nawet i z wyznaczonych ludzi. Ofiary bóstwom składano zarówno indywidualnie, jak i wspólnie. Ofiary indywidualne - skromniejsze - składane w imieniu własnym lub co najwyżej rodziny pod drzewem lub na kamieniu ograniczały się do kilku jaj czy wylanego na ziemię napoju. Ofiary zbiorowe - publiczne - składane przez całą grupę (np. wioskę) sprawowano uroczyściej. Najważniejszymi okazjami do takich ofiar była wiosna (według źródeł szesnastowiecznych - 24 kwietnia) - dla zapewnienia urodzaju i lato (po zbiorze plonów). Ofiarnik z wieńcem kłosów na głowie zabijał symboliczne "oko zła" uważając przy tym, by krew zwierzęcia nie spłynęła na ziemię i kropił uczestniczących w obrzędzie krwią ofiary. Kobiety warzyły mięso ofiarowanego zwierzęcia, a mężczyźni piekli pszenne pieczywo na ucztę obrzędową, podczas której posiłek zapijano piwem. Wśród zwierząt ofiarnych, najczęściej czarnej maści, należy wymienić poza kozami, kury, świnie a nawet byki. Wśród krwawych ofiar ludobójczych zdarzały się nie tylko przypadki jeńców wojennych palonych żywcem na koniu, ale i z dziewcząt uwieńczonych kwiatami rzucanych na stos.

Jaćwińscy wróżbici i zaklinacze węży przepowiadali przyszłość - Byli wśród Prusów i Jaćwingów kapłani wróżący m. in. z szumu piany utworzonej na powierzchni nalanego napoju (na przykład piwa czy mleka) zwani Putonei. Niektórzy duchowni opanowali nawet trudną sztukę brzuchomówstwa, a zwano ich Pilweysen lub Pilwitten. Nie każda jednak wróżba wymagała obecności kapłana, gdyż wszyscy Jaćwingowie uważali, że spotkany na drodze wąż oznaczał pomyślność zaś złym znakiem było, gdy wilk bądź zając przebiegł drogę. Kanie, jaskółki i sowy wróżyły szkody i pożary, lecz dobrą wróżbą był głos bociana, żurawia lub dzięcioła. Wróżba ptasia zależała także od rodzaju wydawanego krzyku i strony, z której się go usłyszało. Często przepowiadano przyszłość z kości kurzych.

Podbój krzyżacki i wysiedlenie Jaćwingów do Sambii najwidoczniej nie było równoznaczne z całkowitą chrystianizacją tego bałtyjskiego ludu, gdyż jeszcze w XVI wieku luterańscy duchowni zaświadczyli wśród Sudowów sambijskich pogańską ceremonię polegającą m. in. na krwawym ofiarodawstwie kozła bogom przez "ofiarnika" (wurszajta), który przestrzegał uczestników rytuału, aby zwyczaj ten dla siebie i swych potomków zachowali. 

Archeologia (kultura sudowska)

Początków odmienności językowej i kulturalnej Jaćwingów od innych plemion bałtyjskich należy doszukiwać się w II wieku n.e, gdy z wcześniejszej kultury kurhanów zachodniobałtyjskich (zachodni odłam Proto-Bałtów) w wyniku obcego oddziaływania gepidzko-gockiej kultury wielbarskiej wyodrębniły się pierwsze stanowiska archeologiczne jaćwińskiej grupy sudowskiej funkcjonującej w ramach zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego. Na te czasy przypada kształtowanie się języka jaćwińskiego i pierwsze zanotowanie nazwy plemiennej (Sudini) przez greckiego geografa - Ptolemeusza Klaudiusza w ,,Geografii" z 150 roku naszej ery. Kultura sudowska przejawiała wiele podobieństw do sąsiedniej kultury bogaczewskiej, której twórcami byli najpewniej późniejsi Galindowie, Sasinowie i Bartowie. Duży stopień analogii doprowadził do teorii według, której kultura sudowska powstała w wyniku ekspansji "bogaczewców" na obszar późniejszego w pojezierza suwalskiego III wieku, ale jest ona kwestionowana. Centrum osadnictwa sudowskiego umiejscawiane jest nad rzeką Czarną Hańczą (jaćwińską Ańczą) skąd w początkowej fazie wielkiej wędrówki ludów (III i IV wiek n.e) plemiona jaćwińskie nakreśliły granice późniejszej Jaćwieży. Na podstawie kryteriów archeologicznych kulturę sudowską podzielono na trzy pomniejsze podgrupy: suwalską, gołdapską i augustowską odpowiadające trzem późniejszym plemionom jaćwińskim: Polekszanom, Sudowom i Dajnowom.

Pochówek jaćwiński był typowo kurhanowy, choć zdarzały się też cmentarzyska płaskie. Jedynym z najlepiej poznanych miejsc pochówków starożytnych Jaćwingów są kamienne kurhany odkryte w miejscowości Czerwony Dwór (powiat węgorzewski) przez okolicznych leśniczych w 2001 roku. Pierwsze badania stanowiska rozpoczął w 2003 r. Leszek Godzieba z ełckiej delegatury Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Olsztynie, a od 2004 r. kontynuuje je dr. Paweł Szymański z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Jak dotąd przebadano 17 pojaćwieskich kurhanów, w których odkryto spalone resztki pochowanych tubylców z czego niektóre kurhany posiadały dużą liczbę grobów (np. archeolodzy ustalili, że w jednym kurhanie pochowanych było od jednego do trzydziestu ludzi), co oznacza, że prawdopodobnie w obrębie tego typu grobowców (nazywanych "rodzinnymi") składano szczątki zmarłych wywodzących się najpewniej z jednego i tego samego rodu. Mniej ważnych członków społeczności chowano w niewyróżniających się na powierzchni, płaskich grobach pomiędzy kurhanami. Wykopaliska archeologiczne ujawniły obecność licznych naczyń glinianych i przedmiotów wykonanych z brązu, żelaza i szkła. Nie odkryto jednak pozostałości broni, co oznacza - zdaniem badaczy - że uzbrojenie mogło być objęte tabu zabraniającym umieszczania tego typu przedmiotów razem z pochowanym. Historia antycznego cmentarzyska w Czerwonym Dworze rozpoczyna się w III wieku n.e i kończy się w okresie VI-VII w. n.e przypadającego na czasy wielkich migracji, gdy przestano go użytkować - w tym czasie szczątki zmarłych umieszczano w glinianych popielnicach (Istnieją świadectwa celowego wkopywania naczyń w starsze naczynia, co mogło być związane z dokładaniem do kurhanu szczątków należących do członków jednej rodziny). Z czasów starożytnych odkryto również pozostałości po dawnych wpływach handlowych cywilizacji rzymskiej w regionie czego świadectwem są m. in. paciorki szklane i zapinka z brązu ozdobiona wkładkami kolorowego szkła - dla ówczesnych Sudowów cenna biżuteria.

Znany jest także jeden przypadek wyjątkowo unikalnego cmentarzyska jaćwińskiego (choć o wiele późniejszego), który został odkryty, a następnie obrabowany i zniszczony przez poszukiwaczy militariów, lecz blisko sto zabytków z wczesnego średniowiecza (XII/XIII wiek n.e) zostało odzyskanych przez warmińsko-mazurską policję, a w tym m. in. topory, miecze, ozdoby, fragmenty uprzęży i przedmioty użytkowe. Osady pozostają słabo zbadane, ale wiemy natomiast, że przedstawiciele kultury sudowskiej potrafili wyrabiać własną ceramikę (m.in. garnki z dwustożkowatym brzuścem z ostrym załomem, ostroprofilowane).

Lista odkrytych stanowisk archeologicznych kultury sudowskiej według/wobec miejscowości:

1. Alt-Uszblenken, Kr. Darkehmen (okolice Żabina, pow. Gołdap)

2. Audyniszki, pow. Gołdap (Audinischken, Kr. Darkehmen)

3. Babki-Żelazki, pow. Gołdap (Babken-Szielasken, Kr. Gołdap)

4. Bargłów Dworny, st. I, pow. Augustów

5. Bartlikowo, pow. Giżycko (Bartlickshof, Kr. Lotzen)

6. Bilwinowo, pow. Suwałki

7. Boćwinka, pow. Gołdap (Alt-Bodschwingken, Kr. Gołdap)

8. Bogaczewo-Kula, pow. Giżycko (Kullabriicke, Kr. Lotzen)

9. Borzymy, pow. Ełk (Borschimen, Kr. Lyck)

10. Botkuny, pow. Gołdap (Butkuhnen, Kr. Gołdap)

11. Bród Nowy, pow. Suwałki

12. Burdyniszki, pow. Sejny

13. Czerwony Dwór, st. I, pow. Olecko (Rothebude, Kr. Gołdap)

14. Czerwony Dwór, st. XV, pow. Olecko

15. Czerwony Dwór, st. XXI, pow. Olecko

16. Dąbrówka Polska, pow. Gołdap (Polnische Dombrowken, Kr. Angerburg)

17. Degucie, pow. Gołdap (Dagutchen, Kr. Gołdap)

18. Długosze, pow. Ełk (Dlugossen, Kr. Lyck)

19. Dreństwo, pow. Augustów

20. Dunajek, pow. Gołdap (Duneyken, Kr. Gołdap)

21. Garbas, pow. Suwałki

22. Giżycko-Góra Szubienicza, pow. loco (Lotzen-Galgenberg, Kr. Lotzen)

23. Gołdap, pow. loco (Gołdap, Kr. loco)

24. Grądy Kruklaneckie, pow. Giżycko (Grunden, Kr. Angerburg)

25. Grodzisko, pow. Gołdap (Grodyzisko-Schlossberg, Kr. Angerburg)

26. Grunajki, pow. Gołdap (Gruneiken, Kr. Darkehmen)

27. Guty, pow. Giżycko (Gutten, Kr. Lotzen)

28. Jagoczany, pow. Gołdap (Jagotschen, Kr. Darkehmen)

29. Jakunówko, pow. Giżycko (Jakunowken, Kr. Angerburg)

30. Jałowo, pow. Suwałki

31. Jasieniec, pow. Giżycko (Eschenort, Kr. Angerburg)

32. Jegliniec, pow. Sejny

33. Jemieliste, pow. Suwałki

34. Juchnajcie, pow. Gołdap (Juckneitschen, Kr. Gołdap)

35. Judziki, st. I, pow. Augustów

36. Kamienna Struga, pow. Giżycko (Steinbach, Kr. Angerburg)

37. Konikowo, pow. Gołdap (Klein Wronken, Kr. Gołdap)

38. Kończewo, pow. Pisz (Konzewen, Kr. Johannisburg)

39. Korkliny, pow. Suwałki

40. Kruklanki, pow. Giżycko (Kruklanken, Kr. Angerburg)

41. Krzywólka, pow. Suwałki

42. Lisy, pow. Gołdap (Lyssen, Kr. Angerburg)

43. Łabapa, pow. Giżycko (Labab, Kr. Angerburg)

44. Ławki, st. IV, pow. Giżycko (Lawken, Kr. Lotzen)

45. Łaźne, pow. Olecko (Hasznen, Kr. Olecko)

46. Mała Boćwinka, pow. Gołdap (Nowa Boćwinka; Klein Bodschwingken, Kr. Gołdap)

47. Netta, st. I, pow. Augustów

48. Niedrzwica, st. XVII, pow. Gołdap

49. Nowa Boćwinka, pow. Gołdap (Neu Bodschwingken, Kr. Gołdap)

50. Nowiny Bargłowskie, pow. Augustów

51. Obszarniki, pow. Gołdap (Abschermeningken, Kr. Darkehmen)

52. Okrasin, pow. Gołdap (Kettenberg, Kr. Gołdap)

53. Olszewo pow. Olecko (Olschowen, Kr. Oletzko)

54. Onufryjewo, pow. Pisz (Onufrigowen, Kr. Sensburg)

55. Osinki, pow. Suwałki

56. Osowa, pow. Suwałki

57. Ostrów, pow. Ełk (Werder in Aryssee, Kr. Lyck)

58. Paprotki Kolonia, st. I, pow. Giżycko

59. Pieczarki, pow. Giżycko (Pietzarken, Kr. Angerburg)

60. Pietrasze, pow. Ełk (Pietraschen, Kr. Lyck)

61. Płociczno, pow. Suwałki (Plocziczno, Kr. Sudauen)

62. Podliszewo, pow. Grajewo

63. Popielno, pow. Pisz (Popiellnen, Kr. Sensburg)

64. Posejnele, st. 2, pow. Sejny

65. Półkoty, pow. Sejny

66. Prudziszki, pow. Suwałki

67. Przebród, pow. Suwałki

68. Przerwaniu, pow. Giżycko (Przerwanken, Kr. Angerburg)

69. Przytuły, pow. Giżycko (Przytullen, Kr. Angerburg)

70. Przytuły, pow. Olecko

71. Puńsk, pow. Sejny

72. Raczki, pow. Suwałki (Raczki, Kr. Sudauen)

73. Radużnoe, raj. Nesterov (Rominten, Kr. Gołdap)

74. Radzieje, pow. Giżycko (Rosengarten, Kr. Angerburg)

75. Rajgród, pow. Grajewo

76. Romoty, pow. Ełk

77. Rudamina, raj. Lazdijy

78. Ruska Wieś, pow. Ełk (Reuschendorf, Kr. Lyck)

79. Ruska Wieś, pow. Giżycko (Reussen, Kr. Angerburg)

80. Sajzy, pow. Ełk (Seysen, Kr. Lyck)

81. Sejny, pow. loco

82. Skomack Mały, pow. Giżycko, (Klein Skomatzko, Kr. Lotzen)

83. Skomack Wielki, pow. Ełk (Skomatzko, Kr. Lyck)

84. Skomentno, pow. Ełk (Skomand See, Kr. Lyck)

85. Stacze, pow. Olecko (Statzen, Kr. Oletzko)

86. Stara Rudówka, pow. Giżycko (Rudowken, Kr. Lotzen)

87. Staświny, pow. Giżycko (Stasswinnen, Kr. Lotzen)

88. Sterławki Małe, pow. Giżycko (Klein Stiirlack, Kr. Lotzen)

89. Sterławki Wielkie, pow. Giżycko

90. Stręgiel Wielki, st. II, pow. Giżycko (Gross Strengeln, Kr. Angerburg)

91. Sypitki, pow. Ełk (Sypittken, Kr. Lyck)

92. Szurpiły, pow. Suwałki

93. Szwajcaria, pow. Suwałki

94. Trygort, pow. Giżycko (Thiergarten, Kr. Angerburg)

95. Tuchlin, pow. Pisz

96. Tworki-Skrodzkie, pow. Grajewo

97. Węgorzewo-okolice, pow. Giżycko (Angerburg, Kr. loco, Pisanski Sammlung)

98. Wilkasy, pow. Giżycko (Willkassen, Kr. Lotzen)

99. Wojsak, pow. Giżycko (Woisak, Kr. Lotzen)

100. Wołownia, pow. Suwałki

101. Woźna Wieś, st. I, pow. Grajewo

102. Woźnice, pow. Mrągowo (Wosnitzen, Kr. Sensburg)

103. Wólka, pow. Suwałki

104. Wróbel, pow. Gołdap (Sperling, Kr. Angerburg)

105. Wyszka, pow. Pisz (Wiska, Kr. Johannisburg)

106. Zabielne, pow. Olecko (Sabielnen, Kr. Treuburg)

107. Zdedy, pow. Ełk (Sdeden, Kr. Lyck)

108. Zdory, pow. Pisz (Sdorren, Kr. Johannisburg)

109. Żytkiejmy, pow. Gołdap (Szittkehmen, Kr. Gołdap)

110. Żywa Woda, pow. Suwałki

Podział plemienny

Jaćwingowie nie ustanowili nigdy trwałej, scentralizowanej władzy zwierzchniej - co najwyżej związek plemienny, a zjednać ich mogło na pewien czas wyłącznie wspólne zagrożenie i wyprawy łupieżcze ułatwione pokrewieństwem i wspólnymi interesami. Bałtyjska Jaćwież była jednak przez większą część swej historii podzielona na jaćwieskie plemiona. Zdaniem J. Nalepy, północno-zachodnią część Jaćwieży (wokół Wołkowyska i Kalwarii) zamieszkiwali Sudowowie, na zachód od Niemna (w paśmie między Olitą i Merkinie na terytorium dzisiejszej Litwy) – Dajnowowie, wokół Suwałk – Jaćwingowie "właściwi", a na południu (na linii Ełk-Augustów-Grajewo) – Połekszanie. Od tych nazw plemiennych najpewniej wywodzą się późniejsze terminy definiujące ogół osadnictwa jaćwińskiego, jak Jaćwież, Sudowia, Dajnowa czy Połeksza (patrz: nagłówek - ,,Nazwa"). Poza tymi głównymi plemionami jaćwieskimi można też wymienić pomniejszych i mniej znaczących Kresmenów, Ańczan oraz Wigran, a także kontrowersyjnych Zlińców.

Kolebkę Połekszan współcześni naukowcy lokalizują nad Jeziorami: Łaśmiady, Sunowo, Selment, Rajgrodzkim między Oleckiem na północy i Grajewem na południu - Nazwa tego plemienia (w odniesieniu do całego ludu) pojawia się w kronice Wincentego Kadłubka, jako Pollexiani i być może łączy się ona w jakiś sposób z etymologią dzisiejszej nazwy ,,Podlasie". Być może etnonim ten nadali Polekszanom sąsiadujący z nimi słowiańscy Mazowszanie, choć możliwy jest też bałtyjski wariant ,,Paluksija", czyli ,,kraina nad rzeką Luk - Ełk (patrz: Nagłówek ,,Nazwa"). Niewykluczone, że to właśnie na nich wyprawił się Kazimierz II Sprawiedliwy w trakcie anty-jaćwieskiej kampanii w ramach odwetu za wcześniejsze rajdy na Mazowsze i wspieranie niepodległościowych dążeń ruskiego kniazia Drohiczyna będącego polskim wasalem.

Kurhany

Kurhany odnajdywane na dawnej Jaćwieży to naziemne kopce o wysokości do około 0,5 - 0,8 m i średnicy kilku-kilkunastu metrów, często obłożone jeszcze głazami na wierzchu. Pod tym stropem grobowca, znajdowała się jama, gdzie chowano urnę z prochami (często w kształcie skrzyni) albo zwłoki wraz z ozdobami, narzędziami lub uzbrojeniem. Zdarzały się także pochówki końskie z uprzężą (np. groby w Szwajcarii). Wielkość kurhanu (u podstawy) była zależna od rangi społecznej osoby w nim pochowanej.

Najlepiej zachowane i najbogatsze po-jaćwieskie kurhany znajdują się w miejscowości Szwajcaria na Suwalszczyźnie - Ich średnica waha się od 6 do 21 metrów. Każdy kurhan, będący miejscem pochówku, składa się z kilku warstw kamieni. W obrębie bałtyjskiego cmentarzyska odnotowano zarówno pochówki całopalne, jak i szkieletowe. Te drugie zazwyczaj bogato wyposażone w ozdoby, narzędzia, naczynia i broń (w zależności od zawodu zmarłego). Wśród przebadanych grobów znaleziono pochówki typu "książęcego", które wyróżniały się okazałością kurhanów i bogatym wyposażeniem: w miecze, pasy ze złoceniami, oszczepy inkrustowane srebrem i inne przybory wojownika.

Grodziska

„Na obszarze Jaćwieży archeologia zarejestrowała kilkadziesiąt grodzisk m. in. po tak okazałych grodach, jak w Szurpiłach i Dybowie, woj. suwalskie, Rajgrodzie [...] Grody takie występowały z osadami obronnymi (była nią np. wieś Prywiszcze, znana z relacji o wyprawie rusko-polskiej ks. Daniela w 1256 r.) oraz wsiami jedno- i wielodworczymi, Por. A. Kamiński: Jaćwież..., ss. 130 - 132. [...]”— Aleksander Brückner; Starożytna Litwa - LUDY I BLOGI - szkice historyczne i mitologiczne (str. 206)'

Najokazalszymi śladami osadnictwa jaćwieskiego, rozwijającego się na Suwalszczyźnie w II-XIII wieku są grodziska zlokalizowane zazwyczaj na wzgórzach w otoczeniu jezior, rzek lub obszarów podmokłych. Na wzgórzach tych, zwanych też Górami Zamkowymi lub piłokalniami (od litewskiego pile - zamek i kalnas - góra), stały niegdyś drewniane grody, zamki lub strażnice obronne z dość szczupłą załogą. W szczególnie niebezpiecznych przypadkach chroniła się tam cała ludność z okolicznych osad. Na terenie Jaćwieży znanych jest ponad 50 grodzisk (gór zamkowych), które dotychczas są mało zbadane. Głównym ośrodkiem Jaćwingów był gród w miejscowości Szurpiły. Na Górze Zamkowej zbudowano gród, otaczając go potężnym drewniano-ziemnym wałem. Gród służył jako schronienie w czasie zagrożenia atakiem. Na przełomie XII i XIII wieku, rozbudowywano system obronny. Powstały kopce strażnicze, wały obronne, w tym jeden w połowie zboczy Góry Zamkowej. Pogłębiono także wąwóz i kanał, który połączył jezioro Tchliczysko z jeziorem Szurpiły. Następnie wąwóz zalano wodą, dzięki czemu powstało jezioro czarne.. W późniejszym czasie nad wąwozem dobudowano most, który połączył gród z największą osadą. Na dnie jeziora Szurpiły znaleziono dwie groble, które są pozostałościami po umocnieniach. Nie tak zapewniały ochronę, a o ile komunikacje. Kroniki XIII-wieczne wymieniają 15 włości jaćwieskich, z centrami administracyjno-gospodarczymi mieszczącymi się w obronnych grodach, stanowiących ośrodki silnego rozwoju gospodarczego. Wszystkich takich centrów było 80, w tym na ziemiach polskich 40. Grodziska mają na ogół kształt pagórków o stromych stokach i spłaszczonym wierzchołku, który zajmuje majdan, najczęściej owalnego kształtu. W licznych przypadkach widoczne są także dawne umocnienia obronne lub ich fragmenty, jak np. umocnione kamieniami wały czy fosy. Najbardziej znanym i najpiękniejszym grodziskiem na Suwalszczyźnie jest Góra Zamkowa nad jez. Szurpiły. Do najbardziej okazałych grodzisk należą także grodzisko w Jeglińcu, dość mało znane ze względu na swe przygraniczne położenie oraz grodziska w Sudawskiem i w Osinkach. Mniejsze grodziska znajdują się w Klejwach pomiędzy jeziorami Szejpiszki i Klejwy. W niektórych przypadkach na miejscu dawnych grodzisk rozwinęły się później większe miejscowości, jak np. Wiżajny - w miejscu dawnego grodziska stoi obecnie kościół.

W czasach współczesnych od 2001 roku na terenie wsi Oszkinie funkcjonuję rekonstruowana osada jaćwińsko-pruska (z pru. Jatawan-prüsan waisi) odwzorowująca dawny gród Jaćwingów, a założona przez Petrasa Lukoševičiusa (Piotra Łukaszewicza) oraz oparta na wynikach badań archeologicznych i konsultacjach z litewskimi historykami i archeologami zawiera m. in. wieże strażnicze, drewnianą twierdzę, fosę, kurhany, wartownie, miejsca kultur, a nawet rytualny basen.

Lista średniowiecznych grodów jaćwińskich:

• Bajtkowo, gm. Ełk - Grodzisko położone w południowo-wschodniej części wsi. Obiekt posiada dwa majdany otoczone wałami. Na niższym majdanie znajduje się obrobiony kamień, który przypuszczalnie w czasach pogańskich pełnił funkcję sakralną. W północny wał grodziska została wkopana murowana piwniczka pokryta eternitem. Budowla prawdopodobnie pochodzi z lat siedemdziesiątych XX w. i została na grodzisku umieszczona w czasach działania w Bajtkowie prężnego i postępowego PGR-u.

• Cichy, gm. Świętajno - Wzgórze 172 m – przypuszczalne grodzisko położone na północ od miejscowości. Obiekt w przeszłości mógł pełnić rolę punktu obserwacyjnego przy średniowiecznym szlaku drożnym.

• Dąbrowskie, gm. Olecko dawniej Dombrowsken, Königsruh - Grodzisko zwane „Szwedzkim Szańcem” położone jest w odległości ok. 2 km na południe od wsi Dąbrowskie w pobliżu dawnej linni kolejowej. Założenie obronne jest obwałowane, majdan nieznacznie wklęsły o wymiarach 45 x 40 m. Wysokość wzgórza wynosi ok. 20 m, zaś kąt nachylenia stoku ok. 50º. Weryfikujący założenia obronne J. Guise stwierdził w okolicy Dąbrowskich jeszcze jedno grodzisko. Trudno dziś jednoznacznie stwierdzić o które stanowisko miał on na uwadze. Na południe od wsi poza „Szwedzkim Szańcem” istnieją jeszcze 3 wzgórza o regularnych kształtach i stromych zboczach, z których każde mogło w przeszłości pełnić funkcje refugialne. Uwaga: w literaturze niemieckiej stanowisko jest znane jako Stobbenort.

• Dybowo, gm. Świętajno dawniej Diebauen - Grodzisko położone jest pomiędzy jeziorami Długie i Stopka. Obiekt był znany przez C. Hennenbergera, który zamieścił go na mapie z 1576 r. Na dawnym majdanie w czasach historycznych istniało zagłębienie pełniące rolę zbiornika na wodę, tzw. „cysterny”. Od wschodu czytelne są relikty bramy wjazdowej. Dostęp do grodziska broniony był dodatkowo przez wał podłużny odcinający przesmyk między jeziorami. Z grodziskiem w Dybowie związana jest dawna legenda o rycerzu, który nie pozwolił swej córce wyjść za mąż. Następnie w wyniku czarów zamek zapadł się i wszystko zginęło. Zaklęta panna podobno ukazuje się w czwartkowe wieczory wśród fal jeziora i rozkołysanych wiatrem trzcin.  Uwaga: w literaturze grodzisko jest wzmiankowane również pod nazwą Chełchy.

• Gołdap „Piękna Góra”, gm. Loco - Grodzisko ulokowane było w północno-wschodniej części Pięknej Góry. Obecnie teren rekreacyjny. Ze wzgórza rozciąga się wspaniały widok na Gołdap i okolicę.

• Gorczyce, niem., Gorczitzen, gm. Prostki - Grodzisko pierścieniowate, położone w południowo-zachodniej części wsi, przy rzeczce Różanica (prawy dopływ rz. Ełk). Średnica obiektu wynosi ok. 30 m. Wały wznoszą się na wysokość ok. 2 m. W południowej części widoczne pozostałości bramy wjazdowej. Na północ od wałów znajdowała się osada.

• Gorłówko, niem. Gorlowken, gm. Stare Juchy - Obiekt zwany “Zamkową Górą” znajduje się w odległości ok. 2 km na północny-zachód od Gorłówka, przy drodze na Pietrasze. Grodzisko nie posiada wałów, jedynie spłaszczony majdan.

• Grodzisko, gm. Banie Mazurskie - Monumentalne grodzisko położone w południowo-zachodniej części wsi. Jego powierzchnia wynosi ok. 2 ha. Użytkowane ono było od wczesnej epoki żelaza do czasów średniowiecza. Od strony północy czytelne relikty wałów kamienno-ziemnych oraz bramy wjazdowej. Stoki grodziska wysokie i strome, jedynie od południa łagodniejsze i chronione dodatkowo trzema wałami. W centralnej części majdanu znajduje się staw, z którym wiążą się dawne ludowe legendy. Jedna z nich opowiada o przeklęciu zamku przez napadniętego mnicha - W wyniku tego zamek zapadł się, a na jego miejscu pojawiło się jeziorko na którym widywano pływającą skrzynię i pilnowanej przez czarnego psa.

• Kolniszki, gm. Gołdap dawniej Collnischken - Grodzisko położone na zachód od wsi na wzgórzu 268 m zwanym „Zameczna Góra” (w literaturze niemieckiej „Wispenberg”). Brak jest widocznych śladów obwałowań. Przypuszczalnie wzgórze pełniło w przeszłości doskonałą rolę obserwacyjną, z grodziska roztacza się doskonały widok na okolice. Niedawno zachodnia część wzgórza została całkowicie zniszczona.

• Krzywe, niem. Krzywen, gm. Prostki - Dawne grodzisko, przypuszczalnie zamek Ryngenbrast wzmiankowany w 1360 r. Obiekt został doszczętnie zniwelowany przez mieszkańców wsi pod koniec XIX wieku.

• Liski, niem. Lissken, gm. Stare Juchy - W odległości ok. 1,5 km na wschód od wsi znajdowało się grodzisko, wzmiankowane w literaturze niemieckiej, jako Wallberg. Stanowisko całkowicie zniszczone na skutek założenia żwirowni.

• Malinówka, niem. Mallinowken, gm. Ełk - Wzgórze 145 m, w pobliżu drogi z Malinówki na Bałamutowo. Jest to zniszczony kopiec o wysokości 2,5 m i średnicy ok. 24 m. Przypuszczalnie punkt obserwacyjny związany z średniowiecznym szlakiem komunikacyjnym.

• Mieruniszki „Piaskowa Góra”, gm. Filipów dawniej Mierunisken, Merunen - Grodzisko refugialne położone na południowy-zachód od miejscowości w odległości około 1 km. Obiekt nie jest obwałowany i posiada płaski majdan. Wysokość wzgórza sięga ok. 10 m. Stanowisko niszczone jest przez żwirownię. W przeszłości Mieruniszki stanowiły centrum ważnej włości Jaćwieskiej. Nie jest wykluczone, że właśnie w pobliżu tego grodziska rozegrały się krwawe walki Krzyżaków z Jaćwingami w 1278 r.

• Mieruniszki, gm. Filipów dawniej Mierunisken, Merunen - Przypuszczalny gródek strażniczy Jaćwieski. Stanowisko położone jest na kulminacji wzgórza bezpośrednio na południe od drogi Kowale Oleckie – Suwałki w odległości 1 km na zachód od wsi. Jest to kamienno-ziemny nasyp o średnicy ok. 25 m. Mógł on pełnić rolę obserwacyjno-ostrzegawczą w związku z biegnącym tutaj w średniowieczu szlakiem drożnym.

• Odoje, niem. Odoyen, gm. Orzysz - Okazałe wzgórze 152 m, położone w odległości ok. 1,5 km na wschód od Odojów. Obiekt zwany dawniej Fuchs Berg (Lisia Góra). Przypuszczalnie grodzisko jaćwieskie. Ze wzgórza doskonały widok na okolicę.

• Ostrów, gm. Stare Juchy - Okazałe grodzisko położone w odległości około 700 m na północny-zachód od zabudowań przysiółka Ostrów (na zachód od Skomacka Wielkiego). Obiekt o wymiarach 58 x 30 nie jest obwałowany i posiada płaski majdan. W połowie jego wysokości znajduje się taras na którym w dawnych czasach znajdowano pozostałości węgli drzewnych. Grodzisko jest uważane przez niektórych historyków za gród Jaćwieski Kymenow.

• Rajgród, gm. loco - Monumentalne grodzisko jaćwieskie położone w zachodniej części miasta, na półwyspie wcinającym się w Jezioro Rajgrodzkie. Przypuszczalnie znajdował się tutaj wzmiankowany w latopisach gród Raj. W 1360 r. miała miejsce nieudana próba wybudowania zamku przez Kazimierza Wielkiego, który został zniszczony przez Krzyżaków. W późniejszych latach znajdował się zamek, zniszczony następnie podczas wojen szwedzkich.

• Rogale, gm. Stare Juchy - Grodzisko ulokowane na wysokiej krawędzi przy północno-zachodnim krańcu jeziora Rogale Wielkie. Elipsowaty majdan o wymiarach 30 x 25 m otoczony jest pierścieniem wału co stworzyło charakterystyczną nieckę. Po drugiej stronie jeziora znajduje się duże kopulaste wzgórze (165 m) na którym J. Guise w XIX w. stwierdził pozostałości grodziska.

• Skomack Wielki, gm. Stare Juchy - Przypuszczalne grodzisko położone bezpośrednio na południe od miejscowości. Jest to półwyspowe wzgórze otoczone z trzech stron mokradłami. Kulminacja wyniesienia jest płaska, ściany dość strome. Na szczycie okopy z czasów II wojny światowej.

• Skomętno, niem. Skomanten, gm. Kalinowo - W lesie, nad Jeziorem Skomętno znajdują się dwa grodziska, przypuszczalnie związane z wodzem jaćwieskim Skomandem. Pierwszy obiekt jest położony na wschód od jeziora, między dwoma leśnymi strumieniami. Drugi znajduje się przy południowo-wschodnim brzegu, w odległości 3 km od Pisanicy.

• Stare Juchy, Alt Jucha (później Fliessdorf), gm. loco - Wzgórze zwane “Zamkową Górą” położone jest w odległości ok. 1 km na zachód od miejscowości. Dawne grodzisko jaćwieskie jest ulokowane bezpośrednio na południe od szosy na Wydminy i Jeziora Jędzelewo. Wysokość wzgórza wynosi ok. 12 m. Majdan jest płaski, o wymiarach 20 x 22 m, wydłużony na osi wschód-zachód.

• Szeligi, niem. Selligen, gm. Ełk - Grodzisko jaćwieskie położone na południowy-zachód od wsi, nad jeziorem Selmęt. Jest to wał o wysokości dochodzącej do 4 m, szerokości 20 m i długości ok. 60 m, który odcina od strony lądu niewielki półwysep. Od północy, gdzie znajduje się czoło wału widoczne relikty fosy.

• Szwałk, gm. Kowale Oleckie dawniej Schwalg - Grodzisko jest oddalone od miejscowości Szwałk 2 km w kierunku północno-wschodnim. Położone jest na wschodnich rubieżach Puszczy Boreckiej, nad stromym brzegiem jeziora Cichy. Nie jest obwałowane, od lądu odcięte jest naturalnym wąwozem. Przypuszczalnie użytkowane było w epoce żelaza.

• Talusy, niem. Talussen, gm. Ełk - Wzgórze położone na północ od wsi, po przeciwnej stronie drogi nr 16 (Ełk-Orzysz). Grodzisko jaćwieskie zwane Pilochownią. Na dawnym majdanie grodu obecnie znajduje się cmentarz żołnierzy poległych podczas I wojny światowej.

• Wężewo, gm. Kowale Oleckie - Grodzisko zwane „Starym Szańcem” położone jest w odległości około 2 km na północny-zachód od miejscowości na terenie leśnego rezerwatu „Cisowy Jar”. Usytuowane zostało wśród głębokich parowów, które dodatkowo utrudniały jego dostępność. Zdaniem niektórych historyków (np. Max Toeppen) pod Wężewem miała miejsce w 1277 r. bitwa Jaćwingów z Krzyżakami (Winse).

Nazwiska rodowe pochodzenia jaćwińskiego

• Aleksynas (lit.)
• Kasiulynas (lit.)
• Radziukynas (lit.)
• Saulynė (lit.)
• Savukynas (lit.)
• Vitukynas (lit.)
• Stabingis (lit.)
• Bleizgys (lit.)
• Gatne (pol.)
• Gremzdy (pol.)
• Pierty (pol.)
• Turtul (pol.)
• Waraksa (pol.)
• Kardel (pol.)
• Biłda (pol.)
• Gorlo (pol.)
• Santor (pol.; również imię)
• Kolendo (pol.)
• Magalengo (pol.)
• Krejpcio (pol.)
• Skrunda (pol.)
• Możdżer (pol.)
• Skinder (pol.)
• Jaszczołt (pol.)
• Dziądziak (pol.)
• Jadźwiński (pol.)
• Tajsewicze (hist.; wymienione w źródłach pisanych, ale obecnie nie spotykane)
• Korkowicze (hist.; wymienione w źródłach pisanych, ale obecnie nie spotykane)
• Stekintowie (hist.; wymienione w źródłach pisanych, ale obecnie nie spotykane; por. jaćwieskie imię - Stekint)

Imiona jaćwińskie

• Skomont, Skamond, Skomat, Skomand, Skomęt
• Kontygerd 
• Komat, Kumat
• Jundził
• Borut, Boruc, Borojet
• Eżegub
• Ankad
• Skirmunt
• Stekint
• Jedekosz, Gedete
• Skudo, Skrudo, Skuudo
• Szur
• Stegut
• Nebr
• Dor
• Burło
• Russigenon (?)
• Lankuna
• Skierdo
• Prejtor
• Waga
• Nienałt
• Santor (również nazwisko)
• Narwot

Przypisy

Bałtowie
Dzieje
Starożytność	Kultura rzucewska • Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich • Kultura ceramiki kreskowej • Kultura sośnicka • Kultura dniepro-dźwińska • Szlak bursztynowy • Estowie • Słowiańska kolonizacja Białorusi • Bałtyjska kolonizacja Łotwy
Średniowiecze	Słowiańska kolonizacja Polski • Wikingowie • Wyprawy Włodzimierza kijowskiego • Konfederacja plemion litewskich • Pre-krzyżackie księstwa łotewskie • Krucjata liwońska • Podbój Prus przez krzyżaków • I powstanie pruskie • II powstanie pruskie • III powstanie pruskie • Wielkie Księstwo Litewskie
Nowożytność	Kształtowanie się narodu litewskiego • Kształtowanie się narodu łotewskiego
Współczesność	Odrodzenie się narodu pruskiego
Plemiona
Bałtowie zachodni	Pomezanie • Pogezanie • Sasinowie • Warmowie • Bartowie • Galindowie • Natangowie • Sambowie • Nadrowowie • Skalowowie • Jaćwingowie
Bałtowie wschodni	Żmudzini • Auksztoci • Dzukijczycy • Kurowie • Zemgalowie • Selowie • Łatgalowie • Vendi
Bałtowie nadwołżańscy	Goladź • Androfagowie
Bałtowie naddnieprzańscy	Neurowie • Budynowie • Stavani • Veltae
Religia
Pogaństwo	Mitologia pruska • Mitologia litewska • Mitologia łotewska • Romowe • Kriwe • Rodzimowierstwo bałtyjskie
Chrześcijaństwo	Chrystianizacja Prusów • Chrystianizacja Litwy • Chrystianizacja Łotwy • Święty Wojciech • Święty Bruno z Kwerfurtu