Kaganat Ujgurów − średniowieczy kaganat turecki, ze stolicą w Ordu-Baliq.
Historia[]
W 742 Ujgurzy wszczęli bunt przeciwko Turkutów i zdobyli ich stolicę Ötüken. Jednak dwa lata później, przywódca powstania Basmyl został pokonany, a jego lud sprzedany w niewolę. Pierwszym kaganem został Qutlugh bilge köl, rządzący z Ordu-Baliq.
Ekspansja[]
W 745 roku koczowiska Karłuków nad Irtyszem zostały włączone do Kaganatu. Później powiększyli się o ziemie na północnym-zachodzie. W 747 władca Imperium, P'ejlo, pod wpływem niedawnych zawirowań, pragnąć utrzymać pokój, ogłosił się wasalem cesarstwa. Jego następcą został Mojanczur Gele-Chan, wysłał poselstwo do stolicy Chin, pozostając wobec nich wierny. Wkrótce jednak jego wstąpienie na tron wywołało falę protestów. Na czele powstańców stanął Taj Bilge-tutuk. Część ludności poparła nowego władcę, obwołując go kaganem. Do powstańców dołączyli Tatarzy i Kitanowie. Podzielone były też władze po poprzednim chanie. Po bitwie pod Bukaguk chan pokonał obce plemiona i przywrócił władzę centralną. Wkrótce jednak powstanie rozgorzało na nowo. Chan pokonał rebeliantów i za karę zabrał im kobiety i stada. Potem starł się on nad rzeką Selengi. Pokonali oni Tatarów i Kitanów, odrzucając ich daleko. Ujgurzy pognali za wrogami, połowa wojsk tatarskich dostała się do niewoli. Potem znów wybuchło powstanie, a sami powstańcy zostali rozbici nad rzeką Słony Ałtyr.
Powstania te wybuchające w początkowym okresie cesarstwa zbierały wokół siebie prosty lud, ale też i arystokrację. Nieznane są dlatego przyczyny zawziętości, z jaką walczyli partyzanci.
Później chan Mojanczur podbił plemiona Sajanów i Ałtaju, żeby zabezpieczyć granice państwa. W 750 zadał on klęskę plemieniu Czików nad rzeką Kem, a potem podbił w Mandżurii Zachodniej plemię Tatarów. Później jednak Kirgizi i Czikowe połączyli swe siły z nieznanym plemieniem i zaatakowali Imperium. Próbowali połączyć się z nimi Karłucy. Spóźnili się jednak, a Mojanczur wysłał 1000 oddział, który stłumił rebelię. Sam chan z gwardią przeprawił się przez rzekę i rozbił Kirgizów. Nadal jednak musieli walczyć z nieznanym z nazwy plemieniem. Z podanych w kronikach informacji wynika, iż Mojanczur był chrześcijaninem, gdyż bitwa miała miejsce 18. dnia 11. miesiąca, a tylko według kalendarzy chrześcijańskich mogłoby to mieć sens. W 752 wojna wybuchła na nowo, a po wrogiej stronie stanęli Barmałowie, Turgeszeowie i "Trzech Świętych", co najprawdopodobniej oznacza gminę chrześcijańską. Bitwa rozegrała się w Changaju, a Ujgurzy zwyciężyli zdecydowanie. W 755 wojna skończyła się, zwycięstwem Ujgurów, którzy podbili koczowiska Karłuków. Dalej na zachodzie zostali zatrzymani przez Pieczyngów. Później dobrowolnie podporządkowali się im Kitanowie. W 758 Ujgurzy pokonali Kirgizów, a ci zmuszeni byli uznać ich zwierzchność, jednak ich władca zachował tytuł Bilge-tong-erkin. Była to forma zależności podobnej to europejskiego wasalizmu. Tymczasem Mandżurzy zachowali zależność, ze strachu przed Chinami, podobnie jak Tatabowie i Kara C'ipi. Kirgizi płacili Ujgurom daninę w postaci skór sobolich.
W 757 Ujgurzy wkroczyli do Chin. Rozpoczęły się masowe mordy i grabieże. Ujgurzy palili klasztory, łącznie zabili 10.000 ludzi. Dopiero, gdy starszyzna chińska ofiarowała im 10.000 zwojów, ci odeszli. Chiny postanowiły płacić im co roku 20 tysiącami zwojów jedwabiu, co położyło je w sytuacji państwa wasalnego. W 758 cesarz wysłał chanowi swą córkę jako żonę, a ten mu na to dał futra sobole i kawalerię. W 762 podpisali z Chinami umowę, na mocy której za każdego konia dostawali 40 zwojów jedwabiu. W 775 jeźdźcy ujgurscy zabili chińskiego urzędnika, a morderców wtrącono d więzienia. Jednak przyjechała kawaleria ujgurska i wyzwoliła go, co nie spodobało się Chinom.
W 778 Itik-chan najechał Chiny. Pierwsza bitwa nad Jangcu została wygrana przez Ujgurów. Starty Chin sięgały 10.000 żołnierzy, jednak potem Ujgurzy zostali rozbici. Tymczasem Chiny sformowały nową, prawie milionową armię. Wiedząc, że od teraz nie są zależni od Ujgurów, postanowił wysiedlić ujgurskie rodziny z kraju, a następnie pod pretekstem wywozu chińskich dziewcząt wyrznęło osadników. Tymczasem w 779 w Ujgurii wybuchło powstanie pod wodzą plemion nie-ujgurskich, niechętnych wojnie. Chan i arystokracja została wyrżnięta w pień, a przywódca powstania, Kat Kutług Bilge-Chan ogłosił się chanem. Dochodziło do masowych rzezi Toku-Oguzów. W 783 podpisał on z Chinami pokój, na mocy którego ogłosił się on ich wasalem, co zostało przypieczętowane małżeństwem w 788. Sytuacja państwa uległa stabilizacji. W tym okresie na tron wstąpił Tolosy, wybrany przez wielmożów. Ujguria stała się monarchią elekcyjną. Ujgurzy wspomagali Chiny w wojnach z Tybetem, przez co Chiny stał się od nich zależne. Jednak coraz dotkliwiej zaczęła się zaznaczać ekspansja Tybetu, który zawiązał sojusz z plemionami ujgurskimi. W 789 Tybetańczycy zajęli Biszbałyk, a rok później Pejt'ing. Później Tybetańczycy wkroczyli do Dżungarii. Dokonywali oni najazdy na armię tybetańską, aż w 795 zadali im klęskę w Petj'ing. W tym samym roku zmarł ostatni władca z dynastii Joloko, a nowym władcą został Kutług.
Kolejni władcy zajmowali coraz więcej ziem, a Imperium ich podbiło ziemie od Bałchaszu do Pacyfiku. Kaganat bogacił się dzięki temu, że przez jego ziemie przebiegał Jedwabny szlak. W kraju rozwijało się piśmiennictwo i alfabet, większość ludności przeszła z koczowniczego trybu życia w osiadły. W VIII wieku nastąpił w tym rejonie skok cywilizacyjny.
Rozkład imperium[]
W 789 umarł władca ujgurski Tun Bagha Tarkha, a imperium zaczęło chylić się ku upadkowi. Od południa zaczęli ich uciskać Tybetańczycy, a z północy Kirgizi. W 794 oderwało się od nich plemię Szat,o, a w 835 Tatabowie. Około 818 władca Kirgizów, Ażo ogłosił się chanem. Był on spokrewniony z Tybetańczykami i Turgeszami. Chan ujgurski Pao-i chciał stłumić powstanie, ale mu to nie wyszło. Nie zakończyło się jednak na ogłoszeniu niepodległości, Kirgizi zażądali kapitulacji Ujgurii. Tymczasem na południu zaczęli się umacniać Szat'o. W 832 władcą Ujgurów został Kat-trgin z tytułem Ajdynłyk Uług Kucz Munmysz Kuczlug Bilge Czang-sin chan. Odziedziczył po poprzedniku żonę, chińską księżniczkę. W 839 wielmoża z pomocą Szat'o napadł na stolicę Ujgurów. Chan popełnił samobójstwo, a nowym władcą został Kesi-tegin. W owym czasie nastąpiła ciężka zima na stepie, padło wiele owiec, rozprzestrzeniał się głód i zarazy. W 840 naczelnik plemienny Kulug-bag, naczelnik plemienny z pomocą Kirgizów zajął stolicę. Chan został stracony, a Kirgizi objęli władzę. Część Ujgurów uciekła do Dżungarii, gdzie poddała się władzy Karłuków, reszta jednak obwołała chanem w 841 Uge-Tegina i kontynuowała opór. Napadli oni na konwój kirgiski i pojmali księżniczkę, która miała zostać przewieziona do Chin. Potem Ujgurzy przeprawili się do Chin, a następnie do Mandżurii. W 841 głodna i zdemoralizowana tłuszcza napadła na Szansi. W 842 zostali pokonani przez Chińczyków i odrzuceni do Mandżurii. Tam znów zostali pokonani, a ich władca zabity. Ich reszta schronił się u plemienia Czarny Wóz, które jednak ich wydało. Na czele ich resztek stanął Enjen-tegin. W 847 po ataku wojsk chińskich uciekł do Tatarów. Chińczycy zażądali wydania ich. Tymczasem do regionu przybył wojska kirgiskie w sile 10000 wojska, złapały zbiegów, a ich resztki przebiły się do lasów. Ostatni władca Ujgurów wraz z żoną, synem i 9 jeźdźcami udał się w nieznanym kierunku i przepadł bez wieści.
Stolica[]
Stolicą Imperium Ujgurów było Ordu-Baliq. Miasto było w pełni ufortyfikowaną twierdzą, pełną koncentrycznych murów, wież widokowych, stajni i magazynów wojskowych. W centrum miasta stały klasztory, świątynie, pałace. Pałac miał dwie główne bramy, miasto otaczała fosa. Poprzez budowanie silnych miast Ujgurom udało się w pełni kontrolować jedwabny szlak, co jednak także doprowadziło do ich upadku.
Religia[]
Ujgurscy kapłani
Początkowo w kaganacie panowały religie animistyczne, głownie tengryzm. Potem zaczęło się szerzyć chrześcijaństwo, jednak straciło wpływy w wyniku przeciwstawieniu się chanowi. Jednak potem religią państwową stał się manicheizm. Najprawdopodobniej chanem, który ogłosił je religią państwową był Tengli loku Momiszysietu Teng miszy ho Culu i miało to miejsce około 766-767. Do Ujgurii sprowadzono wielu kapłanów manicheijskich. Imperium stało się w końcu państwem teokratycznym, Ujgurzy wspierali tez manicheistów w Azji Środkowej i Chinach. W końcu jednak religia ta zaczęła być źle odbierana w ludzie. Choć arystokracja chętnie się nań nawracała, to pospólstwo było jej przeciwne z kilku powodów. Były to zakaz picia alkoholu, zakaz posiadania rodzin i wszelkie zanegowanie szczęścia, współczucia i miłosierdzia. Powodowało to rozkład rodziny. Wyższe sfery Ujgurów szybko się degenerowały, co w ostateczności spowodowało rozpad Imperium. Po kirgiskim podboju manicheizm upadł, zaczął szerzyć się buddyzm oraz z powrotem tengryzm.
Alfabet[]
Alfabet ujgurski wywodził się z alfabetu sogdiańskiego. Był to alfabet pionowy, czytany z góry na dół. Znamy wiele ujgurskich inskrypcji. To właśnie od Ujgurów Mongołowie wzięli swój alfabet[1].
Przypisy
Bibliografia[]
- Lew Gumilow: Dzieje dawnych Turków, Warszawa 1972