Historia Wiki
Advertisement

Powstanie Chmielnickiego − powstanie w latach 1648 - 1654 Kozaków zaporoskich i chłopstwa ruskiego przeciwko szlachcie polskiej pod wodzą Bohdana Chmielnickiego.

Przyczyny powstania[]

Kozacy zaporoscy zamieszkujący wschodnie tereny Ukrainy (Zaporoże) uważali się za ludzi wolnych, mimo że formalnie byli sługami polskiego króla. Zaporożcy napadali na ziemie tureckie, przez to Rzeczpospolita była skazana na liczne wojny z południowym sąsiadem. W połowie XVII wieku polska szlachta zaczęła robić z wolnych Kozaków chłopów, co się im nie spodobało. W 1648 roku członek starszyzny kozackiej, Bohdan Chmielnicki na czele ze swoim oddziałem Kozaków rejestrowych wjechał na Sicz, gdzie przejął władzę z rąk Atamana koszowego i wzniecił powstanie, pod pretekstem przeciwstawienia się Polakom, którzy chcą zrobić z wolnego ludu ukraińskiego chłopów. W rzeczywistości Chmielnicki chciał zemścić się na szlachcie, gdyż jeden z nich (podstarości Czapliński) uwiódł mu żonę, spalił dom i zabił syna.

Siły powstańców[]

Chmielnicki wiedział, że mimo zapału i odwadze w boju, piechota kozacka uzbrojona w samopały i szable, nie wytrzyma szarży polskiej husarii. Postanowił on więc wezwać na pomoc Tatarów. Chan krymski Islam Girej wysłał więc Zaporożcom hordy tatarskie pod wodzą Tuhaj-Beja. Armia powstańcza liczyła więc 800 Kozaków i 7 tys. Tatarów.

Siły polskie[]

Na wieść o wybuchu powstania hetman wielki koronny Mikołaj Potocki podzielił armię na trzy części. Największa liczyła 7 tys. żołnierzy, a najmniejsza 3 tys. i składała się głównie z Kozaków rejestrowych.

Zolte wody 1648

Plan bitwy nad Żółtymi Wodami

Żółte Wody[]

Osobny artykuł: Bitwa nad Żółtymi Wodami

Zaraz po wyruszeniu Chmielnickiego z Siczy, młody polski szlachcic i starosta niżyński Stefan Potocki z 3 tys. armią stanął mu na przeciw. Niestety, sytuacja Polaków stała się fatalna po zdradzie 2 tys. Kozaków rejestrowych. Wtedy obie armie wyglądały tak: armia polska 1000 żołnierzy (w tym 120 husarzów), a armia kozacko-tatarska niecałe 10 tys. (7 tys. Tatarów, 2800 Kozaków). Bitwa rozpoczęła się nad Żółtymi Wodami. Polskie wojsko szybko zostało zmuszone do odwrotu. Sytuację nie raz ratowała husaria, szarżując na wroga i zadając mu duże straty. Ostatecznie bitwa zakończyła się zwycięstwem Kozaków i Tatarów. W czasie bitwy zginął wódz polski Stefan Potocki.

Korsuń[]

Osobny artykuł: Bitwa pod Korsuniem

Do następnego starcie doszło pod Korsuniem. Siły polskie liczące około 7 tys. 

Korsun 1648

Plan bitwy pod Korsuniem

żołnierzy stawiły czoła 18 tys. Kozaków i Tatarów. Chmielnicki i Tuhaj-Bej szybko okrążyli siły polskie i zdziesiątkowały je. Bitwa była przegrana. Polacy poddali się. W tej bitwie do niewoli kozackiej dostali się min. hetman wielki koronny Mikołaj Potocki i hetman polny koronny Marcin Kalinowski. Armia koronna straciła więc swoich wodzów. Sytuację Polaków pogorszyła też śmierć króla Władysława IV.

Piławce[]

Osobny artykuł: Bitwa pod Piławcami

Pod koniec 1648 roku Polski sejm walny postanowił zwołać pospolite ruszenie przeciwko Chmielnickiemu. Jego dowódcami zostali trzej polscy magnaci: książę 

Bytwa pid Pylyavciamy

Plan bitwy pod Piławcami

Dominik Ostrogski, Mikołaj Ostroróg i Aleksander Koniecpolski. Nieudolne dowództwo wojsk koronnych doprowadziło do strasznej klęski. Chan krymski Islam Girej i Bohdan Chmielnicki postanowili więc ruszyć wgłąb Polski, licząc że uda im się zniszczyć królestwo. Po tych trzech klęskach było już jasne, że Rzeczpospolita nie jest już taka silna jak kiedyś.

Zbaraż[]

Osobny artykuł: Oblężenie Zbaraża

Po klęsce pod Piławcami Chmielnicki i Girej ruszyli zniszczyć ostatnią istniejącą armię polską. Było to wojsko prywatne księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. Armia kozacko-tatarska przystąpiła więc do oblężenia Zbaraża, siedziby rodu Wiśniowieckich. Polacy w tej bitwie wykazali się wielkim bohaterstwem walcząc z dzięsięciokrotnie liczniejszą armią kozacko-tatarską. Oprócz tego Kozaków i Tatarów wspierało zbuntowane chłopstwo ruskie, co daje drugie tyle. Nowy król Polski, Jan Kazimierz ruszył na pomoc obleganemu Zbarażowi. Doszło więc do bitwy pod Zborowem, która o mały włos nie zakończyła się klęską Polaków. Oblężenie Zbaraża zakończyło się podpisaniem ugody, w której król nadał Chmielnickiemu tytuł hetmana kozackiego i zwiększył rejestr do 20 tys. żołnierzy. W zamian za to Kozacy i Tatarzy pozwolili załodze Zbaraża wyjść bezpiecznie z twierdzy i połączyć się z armią królewską.

Beresteczko[]

Osobny artykuł: Bitwa pod Beresteczkiem

Berest1 (1)

Bitwa pod Beresteczkiem

Działania wojenne wznowiono w 1651 roku. Armia koronna dowodzona przez króla Jana Kazimierza i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego ruszyła przeciwko Kozakom i Tatarom dowodzonym przez hetmana Bohdana Chmielnickiego i chana Islama Gireja. Bitwa zapowiadała się bardzo dobrze dla Polaków. Dzięki kontratakowi polskiej husarii Tatarzy byli zmuszeni do odwrotu. Kozacy byli zdani tylko na siebie. Chmielnicki wolał nie ryzykować i wycofał się, zostawiając za sobą niewielki korpus kozacki dowodzony przez pułkownika Iwana Bohuna. W czasie bitwy zginął wódz tatarski Tuhaj-Bej. Po zaciętej walce Kozacy poddali się. Bitwa pod Beresteczkiem zadała wojsku zaporoskiemu ogromne straty. Od tamtej pory powstanie zaczęło upadać.

Batoh[]

Osobne artykuły: Bitwa pod Batohem (1652) i Rzeź pod Batohem

Massacre of Polish capitives after the battle of Batoh 1652

Tatarzy mordują polską szlachtę pod Batohem

W 1652 roku doszło do bitwy pod Batohem, gdzie starły się wojska koronne dowodzone przez wykupionego z niewoli hetmana Marcina Kalinowskiego i wojska kozacko-tatarskie dowodzone przez Bohdana Chmielnickiego. W wyniku miażdżącej przewagi Kozacy zaporoscy odnieśli zwycięstwo. Bitwa nie miałaby dużego znaczenia, gdyby nie bezkarne wymordowanie przez Tatarów polskich szlachciców (w tym samego Kalinowskiego), którzy dostali się do niewoli. Rozkaz na ich zabicie wydał sam Chmielnicki.

Ugoda perejasławska[]

Osobny artykuł: Ugoda perejasławska

W 1654 roku Tatarzy zdradzili Kozaków i przeszli na stronę wojsk koronnych. Chmielnicki bał się że przez ich zdradę powstanie zostanie krwawo stłumione. Zawarł więc z Rosją ugodę perejasławską, w której poddał całą Ukrainę Carowi. To oficjalnie zakończyło powstanie Chmielnickiego, ale zapoczątkowało wojnę Polski z Rosją o Ukrainę, trwającą ponad 12 lat.

Podział Ukrainy[]

W 1657 roku umarł Chmielnicki. Jego miejsce zajął Iwan Wyhowski, który próbował odnowić stosunki z Rzeczpospolitą. Ostatecznie doszło do podziału Ukrainy na lewobrzeżną, pod władzą Rosji a prawobrzeżną, pod władzą Polski.

W kulturze[]

  • Powstanie chmielnickiego jest głównym historycznym wątkiem w książce Ogniem i mieczem autorstwa Henryka Sienkiewicza.
    • Powieść została zekranizowana w 1999 r. przez Jerzego Hoffmana.

Ciekawostki[]

  • Stefan Potocki to syn Mikołaja Potockiego.
  • Powodem klęski pod Korsuniem było m.in. pijaństwo hetmana wielkiego koronnego.
  • W dzisiejszych czasach bitwę pod Batohem określa się często jako "Sarmacki Katyń".
Advertisement