Prawosławie

Cerkiew prawosławna.

Cyryl I - patriarcha Kościoła prawosławnego w Rosji.

Prawosławna ikona Świętej Rodziny.

Hagia Sophia w Konstantynopolu (obecnie Stambuł).

Papież Paweł VI z patriarchą Konstantynopola Atenagorasem.

Prawosławie (gr. orthodoxía) − chrześcijaństwo wschodnie charakteryzujące się ciągłością tradycji od czasów apostolskich, własną liturgią i niezależnością lokalnych Kościołów, stanowiące jedną z trzech wielkich gałęzi chrześcijaństwa.

Organizacja

Prawosławie opiera się na Biblii i tradycji, za którą uznaje się orzeczenia pierwszych siedmiu soborów i pisma Ojców Kościoła. Pod względem doktrynalnym prawosławie różni się od katolicyzmu tylko w kilku kwestiach, a mianowicie:

• twierdzi, że Duch Święty pochodzi od Ojca (wg części teologów tylko od Ojca), odrzucając tym samym formułę Filioque;
• nie uznaje czyśćca;
• nie uznaje za dogmat stwierdzeń o Niepokalanym Poczęciu i Wniebowzięciu Najświętszej Marii Panny;
• nie uznaje prymatu biskupa Rzymu w chrześcijaństwie, odrzuca zwłaszcza dogmat o nieomylności papieża.

Znaczne różnice między prawosławiem i innymi wyznaniami chrześcijańskimi występują w zakresie liturgii i kultu. Uznając, jak katolicyzm, 7 sakramentów, prawosławie praktykuje chrzest przez trzykrotne zanurzenie w wodzie, po którym kapłan (nie biskup) udziela bezpośrednio sakramentu bierzmowania. Komunii świętej udziela się pod dwiema postaciami (chleba i wina). W liturgii stosuje się obrządek bizantyński z językami: starogreckim, staro-cerkiewno-słowiańskim lub językami narodowymi. W obrzędach duże znaczenie ma śpiew, lecz nie używa się instrumentów. Praktykuje się kult obrazów i relikwii, lecz zakazane jest oddawanie czci rzeźbom, a także udzielanie odpustów. W kulcie doniosłą rolę odgrywa cześć świętych, a zwłaszcza kult Matki Bożej. Głosząc wiarę w jeden powszechny Kościół, prawosławie odrzuca ideę centralnej władzy kościelnej, przyznając Patriarchatowi w Konstantynopolu tylko prymat honorowy. Pod względem organizacyjnym prawosławie opiera się na zasadzie autokefalii poszczególnych Kościołów. Na czele autokefalicznych Kościołów (patriarchatów i egzarchatów) stoją patriarchowie bądź metropolici, sprawujący jurysdykcję przy udziale synodów; decyzje w najważniejszych sprawach są podejmowane na soborach. W dziedzinie dyscypliny kościelnej prawosławie opiera się na kanonach soborów powszechnych i synodach lokalnych.

W prawosławiu istnieją trzy stopnie święceń kapłańskich: diakon, ksiądz i biskup, przy czym biskupi diecezjalni, metropolici i patriarchowie są wybierani najczęściej spośród mnichów. Celibat obowiązuje tylko mnichów i biskupów.

Szacunkowa liczba wyznawców wynosi około 150 milionów.

Historia

Kolebką prawosławia było Bizancjum. Początkowo kształtowało się ono w ramach lokalnych Kościołów wschodnich, spośród których dość wcześnie dominującą rolę zaczął odgrywać patriarchat w Konstantynopolu. Wyodrębnianie się prawosławia ze starożytnego Kościoła powszechnego było procesem długotrwałym, w którym decydujące znaczenie miały dwa czynniki:

• rywalizacja między biskupami Rzymu i Konstantynopola o prymat w świecie chrześcijańskim;
• narastające między Kościołami zachodnim i wschodnim różnice w formach życia kościelnego (liturgia, prawo kościelne), do których dochodziły jeszcze rozbieżności w sferze doktryny.

W pewnych okresach rywalizacja między obiema stolicami świata chrześcijańskiego przeradzała się w jawny konflikt. Kiedy 1054 doszło w końcu do ostatecznego rozłamu w chrześcijaństwie (schizma wschodnia) i całkowitego uniezależnienia się Kościoła prawosławnego od Rzymu, prawosławie było już ukształtowane jako odrębne wyznanie pod względem doktrynalnym, kultowym i organizacyjnym (od 588 roku patriarcha Konstantynopola nosił tytuł Patriarchy Ekumenicznego), a w następstwie działalności misjonarzy greckich (zwłaszcza w IX i X w.) przeniknęło do Bułgarii, Rumunii, Serbii oraz na Ruś Kijowską. Podbój Bizancjum przez uczestników IV wyprawy krzyżowej i założenie tam w 1204 roku Cesarstwa Łacińskiego przekreśliły nadzieje na zjednoczenie Kościołów wschodniego i zachodniego, i w dużej mierze zaważyły na tym, że działania zmierzające do przywrócenia jedności w chrześcijaństwie (m.in. unia liońska, unia florencka, unia brzeska) nie przyniosły trwałych rezultatów.

Upadek Bizancjum w 1453 roku przekreślił, ze względów politycznych, szanse podejmowania dalszych starań pojednawczych i ostatecznie utrwalił rozdział obydwu Kościołów. Po upadku Bizancjum, głównym centrum prawosławia w coraz większym stopniu stawała się Rosja (będąc spadkobierczynią Bizancjum), zwłaszcza od 1589, kiedy Moskwa została wyniesiona do rangi patriarchatu. Dopiero w XIX i XX wieku powstały autokefaliczne Kościoły na Półwyspie Bałkańskim i w środkowowschodniej Europie.

Najnowszym rozdziałem w dziejach prawosławia jest rozwój tendencji ekumenicznych, przejawiający się w prowadzeniu dialogu zarówno z Kościołami zachodnimi, zwłaszcza od Soboru watykańskiego II), jak i wschodnimi, tzw. Kościołami przedchalcedońskimi.

Źródła

• Encyklopedia PWN;
• J. Keller Prawosławie, Warszawa 1982.