Prusowie ok. 557 roku n.e
Prusowie (z pru. i lit. Prūsai; z łot. Prūši; z żmu. Prūsā; z niem. Prußen lub Pruzzen; z kasz. Prësowié) − nazwa etniczna określająca zbiorczo plemiona - według krzyżackiego kronikarza Piotra z Dusburga - zamieszkujące w średniowieczu tereny między dolną Wisłą a Niemnem[1]. Był to lud bałtycki osiadły u schyłku starożytności i w średniowieczu na terenie późniejszych Prus spokrewniony pod względem kulturowo-językowym z dzisiejszymi Litwinami i Łotyszami. Wśród wielu pomniejszych społeczności plemiennych, na które dzielili się Prusowie można wyliczyć: Pomezanów, Pogezanów, Warmów, Natangów, Sambów, Bartów, Nadrowów, Skalowów i Sasinów (do Prusów zalicza się też niekiedy Jaćwingów i Galindów, a Skalowowie i Nadrowowie z kolei bywają klasyfikowani, jako plemiona litewskie). W latach 1233–1283 plemiona pruskie zostały podbite i w większości wyniszczenę przez Krzyżaków, a pozostali przy życiu ich przedstawiciele ulegli stopniowej germanizacji. Ostatnie grupy ludności mówiącej językiem pruskim przetrwały do XVI wieku[2].
Etymologia[]
Początkowo w Geografie Bawarskim byli nazywani Bruzi, z kolei Ibrachim ibn Jakub napisał, że na północy z krajem Mieszka sąsiaduje Brus. Nazwa ta została przez Polaków zmieniona na Prus, a następnie przyjęła się też w innych językach.
Etnogeneza[]
Spuścizna językowa[]
Podział plemienny[]
- Pomezania - znajdowała się nad dolną Wisłą i Nogatem. Jej nazwa pochodziła od słowa pomedian co znaczyło "podlesie".
- Pogezania - kraina między Jeziorem Drużnem, a górną Łyną. Nazwa pochodzi od słowa pagudian czyli "kraj zarośli".
- Warmia - między Zalewem Wiślanym, a środkową Łyną. Jej nazwa pochodzi od słowa warmai (trzmiel) lub warmyan czyli czerwony. Jest to jedyna z pruskich nazw plemiennych, która przetrwała do tej pory w nazwie administracyjnej województwa.
- Natangia - w widłach Pregoły i Łyny. Jej nazwa oznacza "kraina o spływających wodach".
- Sambia - kraina na półwyspie Sambijskim.
- Skalowia - zespół plemienny nad dolnym Niemnem. Nazwa oznaczała "leśny kraj".
- Galindia - najbardziej na południe wysunięta kraina pruska, sąsiadująca z Mazowszem i Kujawami. Jako, że na południe od niej nie mieszkało żadne pruskie plemię, nadano jej nazwę od słowa golas czyli "kraj na końcu świata".
- Barcja - kraj na prawym brzegu Łyny.
- Nadrowia - rozległa kraina między Natangią, a ziemiami Jaćwingów. Jej nazwa pochodzi od słowa druvis czyli barć.
Dzieje[]
Do przybycia Krzyżaków[]
Prusowie byli ludem zachodniobałtyckim, spokrewnionym najbliżej z Jaćwingami oraz wschodniobałtyckimi Litwinami i Łotyszami. Nie mieli króla, każde plemię miało własnego wodza. Podstawią organizacji społecznej był lauks, będący odpowiednikiem polskiego opola. Lauksy łączyły się w mniejsze ziemie, a te z kolei tworzyły razem wielką ziemię. Podstawą władzy był wiec, zbierany z przedstawicieli jednej ziemi, wiece kilku ziem należały do rzadkości. Wiec wybierał wodza na czas wojny, zawierał sojusze, na mocy jednomyślnej decyzji wydawał też uchwały, którym każdy musiał się podporządkować - niesubordynacja wobec postanowień wiecu była karana nawet śmiercią.
Początkowo Prusowie mieli dobre relacje z sąsiadami. Galindowie utrzymywali w IX w. na tyle bliskie relacje z Mazowszanami, że kultura obu regionów była bardzo podobna. Problemy zaczęły się wraz z powstaniem silnego, zjednoczonego państwa polskiego i Rusi. Polska rozpoczęła próbę chrystianizacji tego ludu. Wysłano św. Wojciecha, którego misja chrystianizacyjna w 997 r. zakończyła się niepowodzeniem i męczeńską śmiercią biskupa. Podejmowano też próby zbrojnego zmuszenia Prusów do posłuszeństwa, "jednakże ani mieczem nauczania nie dało się serc ich oderwać od pogaństwa, ani mieczem zniszczenia nie można było tego plemienia żmij wytępić" jak to opisał Gall Anonim. Wyprawy zbrojne na Prusów organizował Bolesław IV Kędzierzawy, osiągając pewne sukcesy, jednak w 1166 roku wyprawa Henryka Sandomierskiego poniosła klęskę, a sam książę poległ w walce.
Sami Prusowie również organizowali wyprawy na sąsiadów, mające charakter głównie łupieżczy. Miały one na celu nie tylko zdobycie majątku, ale też niewolników - uprowadzano kobiety i dzieci, natomiast mężczyzn mordowano. Najady pruskie na Mazowsze nasiliły się w XIII w. W 1220 roku spustoszyli całe północne Mazowsze, pochodząc aż pod Płock. Najazdy pruskie skłoniły Konrada mazowieckiego do sprowadzenia Krzyżaków.
Podbój krzyżacki[]
Krzyżacy byli zdecydowanie mniej liczni od Prusów, ale mieli silnych sprzymierzeńców - wspierali ich książęta polscy i rycerstwo niemieckie. Na ich korzyść działał też fakt, że plemiona pruskie były podzielone. Wreszcie największym atutem krzyżaków była ich taktyka. Najpierw zakładali warowny obóz, z którego wyruszała krucjata. Podbijali fragment pruskiej ziemi i wznosili zamek, w którym załoga broniła się przed pruskimi kontratakami, aż do przybycia posiłków i kolejnej wyprawy. W ten sposób posuwając się najpierw wzdłuż Wisły i wybrzeża Bałtyku, a następnie wgłąb lądu, Krzyżacy podbijali kolejne ziemie pruskie.
Powstanie pruskie[]
Prusowie, choć zostali podbici, nie złożyli broni. W 1242 roku wybuchło pierwsze powstanie pruskie, zakończone w 1249 roku. W jego wyniku Prusowie musieli wyrzec się pogaństwa, płacić Krzyżakom daninę i służyć w ich armii. W zamian za to, przyznano im wolność osobistą i zrównano w prawach z ludnością niemiecką. W 1260 roku wybuchło drugie powstanie pruskie, na czele którego stanął wódz Natangów Herkus Monte. Udało mu się zająć niemal całe terytorium państwa krzyżackiego i zdobyć wiele potężnych twierdz. Mimo tak wielkich sukcesów, Prusowie ulegli przewadze wroga, a ostateczny cios powstaniu zadała śmierć Herkusa Montego w wyniku krzyżackiej zasadzki. Po tym powstaniu rozpoczął się proces wynaradawiania Prusów - ich ziemie stopniowo zajmowali osadnicy z Niemiec, a sami Prusowie stopniowo ulegali germanizacji.
Schyłek narodu[]
Wbrew powszechnemu przekonaniu, Prusowie nie wymarli już w średniowieczu. Jeszcze w XV wieku stanowili 40% ludności Prus. W XVI w. zaczęło się rozwijać pruskie piśmiennictwo, miedzy innymi wydano katechizm w języku pruskim. Kultura i język Prusów stopniowo jednak zanikały, najdłużej język pruski przetrwał w Sambii, gdzie wymarł w XVII w.
Prusowie w Polsce[]
Herb Prus
Wielu Prusów po podboju krzyżackim uciekło na ziemie polskie. Przyznano im szlachectwo oraz nadano herb Prus. Jednym z potomków pruskich zbiegów, był Aleksander Głowacki, polski pisarz znany pod pseudonimem Bolesław Prus, pochodzącym właśnie od herbu.
Nazwiska rodowe pochodzenia pruskiego[]
Imiona pruskie[]
Przypisy[]
Źródła[]
- Jan Orzechowski "Aby pamięć nie zginęła.", Rajgród, Towarzystwo Miłośników Rajgrodu, 1997, ISBN 83-904809-3-X.