Srebrna moneta Ptolemeusza IV Filopatora
Ptolemeusz (z grecko-macedońskiego Πτολεμαῖος; translit: Ptolemaîos) (egip. Ptwlmis) Filopator (gr. Φιλοπατωρ; translit: Philopator; pol. Kochający/Miłujący ojca) czwarty[1] władca hellenistycznego Egiptu z grecko-macedońskiej dynastii ptolemeuszy (Lagidów) panujący w latach 221-205 p.n.e[2]. Poprzednikiem Ptolemeusza IV Filopatora był jego ojciec Ptolemeusz III Euergetes, a jego następcą został jego syn Ptolemeusz V Epifanes. Analogicznie, jak wcześniejsi i późniejsi męscy królowie-faraonowie Egiptu z dynastii Ptolemeuszów (Lagidów) nosił królewskie imię Ptolemeusz (Ptolemaîos). Jego grecki przydomek Filopator (dosłownie Kochający/Miłujący ojca) został mu
Złota moneta Ptolemeusza IV Filopatora
nadany przez jego poddanych w związku z jego przywiązaniem do swego ojca.
Na jego panowanie przypada IV już wojna syryjska zakończona wspaniałym zwycięstwem pod Rafią - ostatnim militarnym sukcesem Lagidów. Nie mniej jednak jego rządy - w gruncie rzeczy nieudane - rozpoczynają epokę nieudolnych władców (z pewnymi wyjątkami), których polityka i krótkowzroczność ostatecznie doprowadzi do upadku dynastii. Czasy królowania Filopatora to okres supremacji królewskich ministrów: Agatoklesa i Sosybiusza, poważnego kryzysu ekonomicznego - którego początki zaobserwować można już za panowania jego ojca - spowodowanego przewartościowaniem monety srebrnej względem brązowej czego efektem było zawalenie się sprawnie dotąd działającego trójmetalicznego systemu monetarnego oraz secesji Górnego Egiptu (Tebaidy), którego samozwańczym faraonem ogłosił się niejaki Nubijczyk imieniem Horunnefer.
Tytulatura[]
iwa-n-nTrwi-mnhwi iua en neczerui menehui (Spadkobierca Dobroczynnych Bogów) stp.n-ptH Setepenptah (Wybraniec Ptaha) wsr-kA-ra Userkare (Bogaty w Siłę Ka, Re) sxm-anx-n-imn Sechemanchenamon (Żywe Wcielenie Amona)
ptwlmis (anx-Dt mri-Ast) Ptolemajos anch det meri Iset (Ptolemeusz, Żyjący Wiecznie, Ukochany Izydy)
- Imię horusowe: Hr Hnw-qni sxai.n-sw-it.f
- Imię nebti: wr-pHti mnx-ib-xr-nTrw-nb(w) nDti-n-Hnmmt
- Złoty Horus: swDA-bAqt sHD-gsw prw smn-hpw-mi DHwti-aA-aA nb-Hbw-sd-mi-ptH-tA-Tnn ity-mi-ra
- Prenomen: iwa-n-nTrwi-mnxwi stp.n-ptH wsr-kA-ra sxm-anx-(n-)imn
- Nomen: ptwlmis (anx-Dt mri-Ast)
- Dodatkowe, szóste imię wprowadzone w czasach ptolemejskich: nTr mri-it.f , nTrwi-(mrwi)-it
Greccy i greckojęzyczni poddani znali go, jako Πτολεμαῖος Φιλοπατωρ; translit. Ptolemaîos Philopator (pol. Ptolemeusz Filopator)
Życiorys[]
Ptolemeusz III Euergetes - ojciec i poprzednik Filopatora
Ptolemeusz urodził się 245 lub 244 p.n.e, jako syn faraona/króla Egiptu Ptolemeusza III Euergetesa — syna Ptolemeusza II Filadelfosa i Arsinoe I córki trackiego króla Lizymacha — oraz jego żony Bereniki II, córki króla Cyrenajki - Magasa. W 249 p.n.e jego ojciec - po wcześniejszej śmierci Magasa i po efemerycznym, tragicznym panowaniu jego następcy - Demetriusza Pięknego, wnuka Antygona Jednookiego, za namową Filadelfa poślubił jego matkę, która wzniosła w posagu królestwo jej ojca w wyniku czego Cyrenajka na nowo stała się częścią ptolemejskiego Egiptu. O szczególnym przywiązaniu Euergetesa i jego następcy może świadczyć fakt, że już w młodości Ptolemeusz IV otrzymał przydomek Filopator znaczący tyle, co "Kochający/Miłujący swego ojca".
Berenika II - matka Filopatora
Ptolemeusz V Epifanes - syn i następca Filopatora
Jego wychowawcą został wielki uczony i ówczesny kierownik Biblioteki Aleksandryjskiej Eratostenes sławny m. in. z wyznaczenia obwodu ziemi i obliczenia odległości między ziemią, a słońcem i księżycem. Sam władca był człowiekiem o szerokich zainteresowaniach, czego wyrazem jest choćby fakt napisania przez niego tragedii pt. Adonis (niezachowana). Po śmierci ojca w 222 roku p.n.e bez problemów przypadła mu sukcesja na egipski tron, chociaż starożytni pisarze przedstawili Ptolemeusza jako pijanego, rozpustnego biesiadnika, całkowicie uzależnionego od swych ministrów: Sosybiusza i Agatoklesa, którzy za zgodą nieudolnego Filopatora przyczynili się do wielu zabójstw jego krewnych m. in. matki Bereniki II. W 220 p.n.e zdecydował się na ślub ze swoją rodzoną siostrą Arsinoe III prawdopodobnie dla podtrzymania staroegipskiej tradycji kazirodczych małżeństw. Żona urodziła mu 9 października 210 roku jedynego syna i następce tronu: Ptolemeusza, którego jeszcze, jako pięciolatka uczynił 29 listopada 205 współwładcą.
Ptolemeusz IV Filopator zmarł prawdopodobnie w lipcu, listopadzie lub sierpniu 204 p.n.e mając zapewne 40 lub 39 lat. Coraz mocniej manipulujący nim przez całe jego życie faworyci ukrywali przez pewien śmierć swego monarchy, aby pozbyć się królowej Arsinoe III i uczynić zaledwie sześcioletniego (ewentualnie jeszcze pięcioletniego) następce tronu nową marionetką.
Ptolemeusz IV Filopator, a apokryficzna 3 księga machabejskia[]
Trzecia Księga Machabejska i jej treść[3][]
Trzecia Księga Machabejska to starotestamentowy apokryfy zawarty w niektórych zachowanych rękopisach Septuaginty autorstwa nieznanego z imienia Żyda mieszkającego w Aleksandrii i żyjącego prawdopodobnie na przełomie er. Pomimo tytułu nie opowiada ona o narodowowyzwoleńczym powstaniu żydowskiej rodziny Machabeuszów przeciwko dynastii Seleucydów (167 - 160 p.n.e.), a wydarzeniach znacznie wcześniejszych mających miejsce bezpośrednio po bitwie pod Rafią w 217 p.n.e w Jerozolimie i Aleksandrii. Z 1 i 2 trzecią księgę machabejską łączy jedynie wątek próby wynarodowienia ,,narodu wybranego" przez pogańskich, greckich monarchów.
Głównym jej bohaterem jest Ptolemeusz IV Filopator, który po wspaniałym zwycięstwie pod Rafią przybył do Jerozolimy, aby zwiedzić tamtejszą sławną świątynie Jahwe - włączając w to miejsce święte świętych (odpowiednik pierwszoświątynnego pomieszczenia, w którym miała przebywać Arka Przymierza, ale w okresie drugoświątynnym było to puste miejsce okryte zasłoną, do którego wstęp miał jedynie raz w roku - w późniejsze Jom Kippur - arcykapłan z rodu Aarona, aby modlić się w nim do Boga w imieniu całego narodu żydowskiego za oczyszczenia grzechów), co wywołuje panikę i sprzeciw wiernych - zignorowany przez króla. W odpowiedzi modły ówczesnego arcykapłana Szymona II o zapobiegnięcie profanacji sprawiają, że Filopator doznaje nagłego paraliżu i pada bezwładnie przed bramą świątyni. Później akcja przenosi się do Aleksandrii, gdzie urażony i mściwy Ptolemeusz wydaje dekret na mocy, którego wszyscy aleksandryjscy Żydzi tracą wszelkie prawa, mają zakaz wstępu do synagogi bez złożenia uprzednio ofiary greckiemu bogowi Dionizosowi i muszą zostać napiętnowani jego symbolem - znakiem bluszczu. Natomiast ci Judejczycy, którzy dobrowolnie porzucą wiarę swych ojców na rzecz kultu Dionizosa otrzymają wynagrodzenie w postaci aleksandryjskiego obywatelstwa.
Niektórzy mieli przyjąć drugą opcję, ale zdecydowana większość odrzuciła podporządkowaniu się dekretu. Wobec tego król wspomagany przez antysemickich mieszkańców swego państwa wydał rozporządzenie do strategów wszystkich miast, na mocy którego wszyscy Żydzi z całego Egiptu - włączając w to kobiety i dzieci - zostali oskarżeni o spiskowanie przeciwko królestwu i odesłani do Aleksandrii. Prawie wszystkich wyłapano i w żałobnym pochodzie odesłano do Schedii, w pobliżu Alesandrii, gdzie dokonano próby ich policzenia, ale - dzięki bożej opatrzności - po 40 dniach wytężonej pracy okazało się to niemożliwe wobec ich liczebności. Ostatecznie dotarli do miasta Aleksandra Wielkiego, gdzie więźniów wyprowadzono na hipodrom, a Ptolemeusz nakazał Hermonowi, nadwornemu dowódcy oddziałów słoni bojowych upojenie winem i odurzenie kadzidłami 500 zwierząt, które rozjuszone miał następnie zdeptać na oczach aleksandryjczyków zebranych Żydów na hipodromie. Gdy jednak Hermon chciał oświadczyć Filopatorowi po jakimś czasie, że wszystko gotowe jest do egzekucji - zastał go w głębokim śnie, co oznaczało odroczenie wyroku o jeden dzień. Nazajutrz stał się kolejny cud - król całkowicie zapomniał o całej sprawie. Gdy amnezja minęła ostatecznie wyrok miał być wykonany, a monarcha zadeklarował nawet, że utopi całą Judeę we krwi i zniszczy Świątynie Jerozolimską. O świcie hipodrom zalali egipscy Żydzi, a król wysłał na nich odurzone aromatycznym winem słonie, które wściekłe ruszyły na skazańców. Judejczycy widząc, że wybiła ich ostatnia godzina zaczęli lamentować, a na ich czele wyszedł pewien starzec imieniem Eleazar, pochodzący z rodziny kapłańskiej i zaczął się głośno modlić do Boga o ocalenie jego ludu przypominając mu o innych biblijnych wyjściach Żydów z opresji. Wówczas zdarzył się cud - ostatni i najważniejszy:
,,Wówczas Bóg w całej swej chwale, wszechmocny i prawdziwy, ukazał swe święte oblicze. Rozerwał bramy niebiosa i zstąpili z nich dwaj aniołowie - wspaniali i przerażający zarazem widoczni dla wszystkich oprócz Żydów. Stanęli naprzeciwko ich wrogów, napełnili ich zmieszaniem i przerażeniem, przykuli w bezruchu do miejsc. Król, którego całe ciało przeniknęła trwoga, natychmiast zapomniał o swej nieokiełznanej zuchwałości. Słonie zwróciły w stronie uzbrojonych żołnierzy postępujących za nimi i zaczęły ich tratować. Wściekłość króla zmieniła się nagle w litość i zaczął on wylewać łzy nad wszystkimi swoimi niecnymi postępkami. Rzeczywiście usłyszawszy krzyki i zobaczywszy swe ofiary w oczekiwaniu śmierci, zaczął płakać i w wielkim gniewie groził swym doradcom: ,,Uzurpujecie sobie władze królewską i przewyższacie w okrucieństwie tyranów; mnie zaś, który jestem waszym dobroczyńcom, staracie się pozbawić władzy, a nawet życia przez wasze niecne spiski przeciwko interesom naszego królestwa. Któż więc wywlókł z domów, jednego za drugim, tych, którzy wiernie strzegą fortec naszego kraju, i zgromadził ich tutaj bez powodu? Kto wystawił na niezasłużone udręki tych ludzi, którzy od dawna wyróżniali się wśród wszystkich ludów swoim oddaniem wobec nas i często stawiali czoła najgorszym niebezpieczeństwom? Rozwiążcie ich, zdejmijcie te hańbiące łańcuchy! Odeślijcie ich do ich domostw w pokoju przeprosiwszy uprzednio za wszystkie zniewagi jakich doznali! Uwolnijcie dzieci Boga żywego, wszechmogącego, który jest w niebiosach i który od czasów naszych przodków udzielił naszemu państwu niewzruszonej równowagi w pełnej chwale." "
Trzecia Księga Machabejska (6: 18 - 19)
Filopator o całe zajście oskarżył swych doradców, a wolnych i ocalonych Żydów zaprosił na wielką biesiadę trwającą siedem dni. Po jej zakończeniu wydał dekret pozwalający Judejczykom na coroczne obchodzenia dnia ich ocalenia. Ich majątki zostały im zwrócone, a oni sami znaleźli się pod opieką miejscowych władz. Nie wiadomo, jak i czy źli doradcy króla zostali ukarani. Natomiast żydowscy odstępcy od wiary zostali ścięci przez swych rodaków usprawiedliwiających to - co przyjął monarcha - że ci, którzy zdradzili swego Boga mogą równie dobrze zdradzić swego króla, a ich zwłoki rzucono pomiędzy truchła stratowanych żołnierzy.
Historyczne podłoże?[4][]
Józef Flawiusz przekazuje w swym Przeciw Apionowi podobną historie do tej przedstawionej w Trzeciej Księdze Machabejskiej umieszczając ją jednak nie za panowania Ptolemeusza IV, a w czasach dalece późniejszych, gdy na tronie Egiptu zasiadał jego wnuk Ptolemeusz VIII Euergetes II Fyskon. Według żydowskiego historyka podczas wojny wspomnianego władcy z jego siostrą i przyszłą żoną Kleopatrą II po stronie tej ostatniej walczyli jedynie dwaj żydowscy dowódcy: Oniasz i Doziteos. Gdy więc nadciągający z Cyreny zwycięski Fryskon zajął Aleksandrię, kazał w akcie zemsty pochwycić wszystkich Żydów w mieście - wraz z kobietami i dziećmi - związać ich i nagich rzucić przed rozjuszone upojeniem słonie, aby te ich stratowały, ale zwierzęta ominęły Żydów i rzuciły się na przyjaciół Fyskona wielu z nich zabijając. Jakby tego mało monarsze okazała się straszna zjawa ostrzegająca go przed uczynieniem czegoś złego Żydom, a jego nałożnica imieniem Itaka lub Irena również odwlekała go od zemsty aż ten ustąpił. Potem Flawiusz dodaje "Stąd też Żydzi osiedleni w Aleksandrii słusznie święcą, jak wiadomo, ten dzień dlatego, że Bóg wyraźnie okazał, iż zasłużyli sobie na ocalenie" (patrz: Józef Flawiusz, Przeciw Apionowi; II 39 - 55).
Józef Mélèze-Modrzejewski w swym dziele ,,ŻYDZI NAD NILEM - OD RAMZESA II DO HADRIANA" z 2000 roku przytacza opinię aprobowaną m. in. przez Victora Tcherikovera, że historia przedstawiona przez Józefa Flawiusza i ta zawarta w 3 księdze machabejskiej może odnosić się do historycznych realiów: Panowanie Ptolemeusza VIII rozpoczęło się od wojny domowej z jego siostrą Kleopatrą II, którą popierali aleksandryjscy Żydzi i wspomniani dowódcy. Wojnę wygrał jednak Fryskon, ale w tym momencie - gdy spodziewano się represji - doszło do niespodziewanego porozumienia brata i siostry zakończonego małżeństwem w ramach, którego Żydzi sprzeciwiający się niegdyś nowemu królowi otrzymali z okazji królewskich zaślubin amnestii. Nieoczekiwane ocalenie przybrało w późniejszych legendach wymiaru bożego cudu i uległo ustarożytnieniu.
Poza tą interpretacją istnieją też teorię utrzymujące wydarzenia opisane w Trzeciej Księdze Machabejskiej w czasach Filopatora czy jeszcze innych królów z dynastii Ptolemeuszów, a nawet czasów Kaliguli. Przy tej pierwszej interpretacji zakłada się, że prześladowania dotyczyły jedynie niewielkiej części żydowskich Egipcjan zamieszkujących nom Arsinoe. Przyczyną zajścia mogło być odmówienie przez monoteistycznych Żydów uczestnictwa w kultach dionizyjskich praktykowanym przez Ptolemeuszów w tym właśnie regionie, ale możliwość przyłączenia się do powstania, które rdzenni Egipcjanie zainicjowali przeciwko królowi wymusiło na nim porozumienie z poddanymi[5].
Sytuacja wewnętrzna[]
Powstanie Koptów []
Lagidzi przejęli w Egipcie system eksploatacji rdzennej ludności istniejący, co prawda od czasów faraonów, ale udoskonalili go jeszcze bardziej przez wprowadzenie biurokracji posługującej się dokumentem pisanym. W produkcji rolnej podstawową siłą roboczą był chłop. Płacił on do skarbu podatki, a ponadto zobowiązany był do różnych świadczeń np. utrzymywania w należytym stanie kanałów irygacyjnych. Chłop egipski wykorzystywany był nie tylko przez panującego. W majątkach oddanych w użytkowanie Macedończykom i Grekom z tytułu ich zasług dla dynastii pracował również na nich, a podobna sytuacja istniała w majątkach świątynnych. Poza nimi cała gospodarka rolna podporządkowana była naczelnemu zarządowi państwowemu, który regulował wszelkie przejawy życia gospodarczego. Poza nielicznymi wyjątkami nie widać było postępu technicznego w związku z czym siła rąk ludzkich pozostawała wciąż głównym sposobem pracy.
W związku z pojawieniem się uciążliwego i niesprawiedliwego traktowania egipskich chłopów stanowiących przytłaczającą większość kraju nad Nilem przez hellenistyczną mniejszość, którą reprezentowali Ptolemeusze pierwszy greccy królowie starali się okiełznać koptyjskich poddanych ubóstwiając się, kreować się na tradycyjnie egipskich faraonów, podkreślając dobrodziejstwa na rzecz kraju (np. Ptolemeusz III Euregetes na steli Kanopos), pozostając w dobrych relacjach z kapłaństwem posiadającym znaczący wpływ na pospólstwo i wzbraniając Koptom służbę w wojsku, który był zarezerwowany wyłącznie dla Greków (np. Macedończyków) i mieszkańców Egiptu znajdujących się pod wpływem ich kultury i języka (np. Żydów). Przez pierwsze cztery hellenistyczne pokolenia sytuacja pozostawała stabilna, co diametralnie zmieniła IV wojna syryjska.
Żeby uchronić egipskie panowanie nad Coele-Syrią przed królem Antiochem III z dynastii Seleucydów wobec przewagi liczebnej przeciwnika Sosybiusz zmuszony został do zaciągnięcia koptyjskich chłopów z Tebaidy do armii. Bitwa nad Rafią zadecydowała o zachowaniu południowego Lewantu przez Ptolemeusza, ale wyszkoleni w boju koptyjscy żołnierze zdecydowali się powstać przeciwko greckim panom na czele z pewnym tebańskim arystokratą bądź - według innych opinii - arcykapłanem Ptaha w Memfis prawdopodobnie pochodzenia nubijskiego, który ogłosił się faraonem pod egipskim imieniem Horunnefer (Hr-wn-nfr) i greckim Harmachis lub Hyrganafor opanowawszy Górny Egipt (Tebaidę) w latach 205 - 199 p.n.e[6][7][8]. Ptolemeuszowi niedane było nigdy stłumienie tej rebelii, gdyż zamarł już w pierwszym roku panowania Horunnefera, którego w między czasie zastąpił Anchunnefer[9].
Działalność religijna[]
Chociaż starożytni historycy, zwłaszcza Polibiusz pozostawili negatywny wizerunek Ptolemeusza IV Filopatora, jako nieudolnego monarchy obecnie dostrzega się duże zasługi tego władcy na polu ówczesnej sytuacji religijnej. Tolerował i szanował on zarówno tradycyjne kulty greckie, jaki i rodzime egipskie (koptyjskie) bogato czerpiąc z pradawnych wzorców faraońskich m. in. przy tworzeniu swego wizerunku, chociaż zazwyczaj wykorzystywał religie jedynie do celów propagandowych i politycznych. Wspierał on - podobnie, jak jego przodkowie - zwłaszcza kult dynastyczny, na którym Ptolemeusze (Lagidzi) - na wzór egipskiej deifikacji faraonów - zbudowali swoje podstawy, jako dynastii panującej uzasadniający ich despotyczną politykę oraz greckiego boga wina i przyjemności - Dionizosa.
Na jego panowanie przypada kolejne ważne - od czasów jego dziadka, Ptolemeusza II Filadelfosa - stadium rozwoju upolitycznionego dynastycznego kultu rodu Lagidów, który został - dzięki działaną Ptolemeusza - uszeregowany na Teoi Soteres (kult Ptolemeusza I Sotera i Bereniki I), Teoi Adelphoi (kult Ptolemeusza II Filadelfos i Arsinoe II), Teoi Euergetai (kult Ptolemeusza III Euergetes i Bereniki II) i wreszcie kult samego siebie i swej żony - Arsinoe II, jako Theoi Philopatores rozpoczynając regułę zgodnie, z którą wszystkie następne pary ptolemejskie za życia i po śmierci były automatycznie deifikowane i wspólnie włączane do dynastycznego kultu z własną tytulaturą. Szczególnie był łaskawy dla założyciela rodu - Ptolemeusza Sotera, syna Lagosa i swej matki - Bereniki II. Na rzecz tego pierwszego ustanowił nowe święto - Soteria, a dla tej drugiej wybudował nawet osobną świątynie w pobliżu Aleksandrii, gdzie była czczona z przydomkiem "wybawicielka" (sózousa), jako patronka marynarzy utożsamiona z Izydą analogicznie, jak jej poprzedniczka Arsinoe II. Przed Filopatorem deifikowane pary królewskie były chowane w osobnych grobowcach w pobliżu grobowca Aleksandra Wielkiego, który również był czczony, jako bóg aż do 215/214 p.n.e, gdy wybudował on imponujące mauzoleum wspólne dla Aleksandra i poprzednich pokoleń Ptolemeuszów. Filopator - wspierając deifikacje swych przodków - nie pominął też wprowadzania religijnej czci dla siebie samego i swej siostry - żony Arsinoe III, jako Teoi Philopatores włączonego do kultu Aleksandra Wielkiego w 217 p.n.e. Po zwycięskiej IV wojnie syryjskiej Ptolemeusz wprowadził w niektórych miejscowościach (m. in. Jaffie) świeżo odzyskanej Celesyrii swój kult dla legitymacji swego panowania w regionie, gdzie czczono go pod imieniem Theos Philopator, a Arsinoe III, jako Thea Philopator. Z kolei na Lesbos organizowano święto Ptolemaia i agony ku czci Filopatora i jego rodziny.
Nie licząc kultu dynastycznego Filopator wyjątkowo interesował się bożkiem Dionizosem, który został podniesiony do rangi przodka dynastii. Złożony charakter tego bóstwa pozwalał bowiem na połączenie różnych elementów z zakresu kultu władców oraz królewskiej ideologii i propagandy, co zostało przedstawione w Trzeciej Księdze Machabejskiej. Mimo iż monarcha był Grekiem wspierał również elementy rdzennie egipskie w religii ptolemejskiego Egiptu czego przejawem było chociażby wspomniane wyżej utożsamienie swej greckiej matki z koptyjską Izydą. Jeszcze innym potwierdzeniem tego faktu było opłacenie budowy i odbudowy tradycyjnie egipskich świątyń np. świątyni Horusa w Edfu (zaczętej jeszcze przez jego ojca, ale zakończonej przez niego) bądź jednej z bram do przybytku Ptaha w Memfis. Znaczący jest fakt, że Filopator był bardzo aktywny w Tebaidzie i na południowym pograniczu Egiptu, także w Dodekaschoinos na południe od I katarakty. Najprawdopodobniej w ten sposób próbowano przeciwdziałać narastającym niepokojom w Górnym Egipcie, jak się zresztą okazało nieskutecznie. Wiadomo, że z okazji swego zwycięstwa nad Seleucydami w IV wojnie syryjskiej w Memfis zebrał się synod najważniejszych egipskich kapłanów, na którym uchwalono wzniesienie w świątyniach w całym kraju posągi Ptolemeusza, Arsinoe III i lokalnych bożków oraz nowe honory przyznane zwycięscy spod Rafii, które zachowały się na stelach z Memfis, Pitom i et-Tod, a które miało upamiętniać pięciodniowe święto rozpoczynające się 22 czerwca, czyli w rocznice bitwy pod Rafią.
Działania wojenne[]
IV wojna syryjska[]
Antioch III Wielki, syn Seleukosa II w 223 roku p.n.e po śmierci ojca i brata przejął ster już bardzo osłabionego i terytorialnie okrojonego państwa w porównaniu do jego pierwotnego stanu. Seleucydzi utracili nadmorski region w Syrii podbity przez Ptolemeusza III Euergetesa, część anatolijskich posiadłości anektowanych przez rosnący w siłę Pergamon, Partie i Hyrkanię na rzecz stepowych koczowników Aparnów (późniejszych Partów) oraz Baktrię, która dokonała secesji. Jakby tego było mało Antioch musiał się zmierzyć ze zbuntowanymi generałami: Molonem w Persji i Medii oraz Achajosa w Azji Mniejszej. Nadrzędnym celem polityki nowego monarchy było przywrócenie utraconych obszarów na łono odziedziczonego przez niego imperium, co musiało zwiastować przyszły konflikt z Egiptem, któremu udało się zdominować Lewant - włącznie z Seleucją nadmorską - a do którego od początku swej dynastii Seleucydzi zgłaszali swe prawne roszczenia terytorialne.
Pierwszy ruch wykonał Antioch chcąc pomścić porażkę swego ojca w III wojnie syryjskiej z ojcem Filopatora. Po rozprawieniu się z buntem Molona 220 p.n.e, gdy Achajos - choć wciąż zbuntowany - okazał się relatywnie niegroźny, Syryjczycy w 219 p.n.e rozpoczęli kampanie w Celesyrii. Początkowo była ona udana - odbito Seleucję nadmorską w wyniku czego Seleucydzi odzyskali swój nadmorski pas w Syrii, a w armii ptolemejskiej zbuntował się Teodot z Etolii, dawny generał Euergetesa w Celesyrii zawiedziony nowym panem, który przeszedł na stronę wroga. W wyniku zdrady południowy Lewant, a nawet Egipt stał się na jakiś czas bezbronny wobec armii Antiocha, ale do tego zbyt późno dowiedział się o zdradzie Teodota i wydał się w negocjacje z egipskim generałem pochodzenia etiopskiego Nikolasem - lojalistą Ptolemeusza IV - w fenickiej twierdzy Dora zimą 219-218 p.n.e, co dało czas Sosybiuszowi - jednemu z ministrów faktycznie panujących w państwie - na zorganizowaniu w kraju nad Nilem odsieczy. Gdy opóźniony Antioch rozpoczął przemarsz przez Coele-Syrię zdobywając nowe miasta i pokonując Nikolasa oraz innego generała ptolemejskiego Perigenesa docierając do nadmorskiej miejscowości Ptolemais - na południe od Tyru - armia egipska była gotowa do działania. Sosybiusz dla zapewnienia swemu monarsze zwycięstwa uzupełnił siły o żołnierzy z zamorskich posiadłości Egiptu, zatrudnił najlepszych najemników i co - okazało się tragiczne w skutkach - wysłał na wojnę rekrutów wywodzących się z rdzennej ludności egipskiej (Koptów).
Obydwie armie spotkały się w pobliżu Gazy pod miejscowością Rafią i przystąpiły do decydującej dla dalszych losów Palestyny bitwy pod Rafią. Dokładna wielkość armii egipskiej nie jest jasna. Polibiusz podaje liczbę 70 000 ludzi, chociaż jego szczegółowy rozkład armii może również wskazywać na ok. 50 000 ludzi. Wojska egipskie były z jednej strony ciężkozbrojną piechotą, a z drugiej strony miały również charakter falangii liczącej od 25 000 do 45 000 żołnierzy. Antioch miał 68 000 ludzi, z czego 20 000 było flangistami. 22 czerwca 217 p.n.e obie strony odniosły sukces na swych prawych skrzydłach, ale gdy Antioch wziął udział w pościg za rozbitymi oddziałami ptolemejskimi, Filopator opanował chaos i poprowadził falangę do zwycięstwa. Antioch stracił 10 000 zabitych i 4000 złapanych żołnierzy w wyniku czego został zmuszony do odwrotu w stronę Antiochii. Tam wynegocjował traktat pokojowy z Ptolemeuszem, na mocy którego Celesyria pozostała pod ptolemejskim panowaniem, ale syryjskie wybrzeże - zdobyte przez Egipcjan w trzeciej wojnie syryjskie - powróciło do Imperium Seleucydów.[10] Zwycięstwo pod Rafią zostało w Egipcie uznane za błogosławieństwo Izydy i Serapisa.
Przypisy[]
- ↑ Numerowanie panujących królów ptolemejskich jest anachroniczne - za ich życia poszczególnych władców oznaczano jedynie przydomkiem i tytulaturą
- ↑ Współczesne wydarzenia historii powszechnej
- ↑ ŻYDZI NAD NILEM - OD RAMZESA II DO HADRIANA - Meleze Modrzejewski Józef
- ↑ ŻYDZI NAD NILEM - OD RAMZESA II DO HADRIANA - Meleze Modrzejewski Józef
- ↑ PTOLEMY IV - Jewish Encyclopedia
- ↑ About: Hugronaphor - DBpedia
- ↑ EGIPTOLOGÍA: Horunnefer
- ↑ Hyrgonaphor - eAnswers
- ↑ Istnieje teoria, że Horunnefer i Anchunnefer to jedna i ta sama osoba, która z nieznanych powodów zmieniła imię
- ↑ Fourth Syrian War, 221-217 BC
Źródła[]
- Polityka religijna Ptolemeusza IV Filopatora : wybrane aspekty (PDF)
- Egipt: Okres Ptolemejski / XXXI dynastia
- Egipt Starożytny - Ptolemeusze (Lagidzi) - narmer.pl
- Ptolemeusz IV Filopator - Encyklopedia PWN - źródło wiarygodnej i rzetelnej wiedzy
- Ptolemy IV Philopator | Macedonian king of Egypt | Britannica.com
- Ptolemy IV Philopator - Livius