Ptolemeusz VI Filometor, jako grecki król
Ptolemeusz VI Filometor, jako egipski faraon
Antyczne popiersie przedstawiające prawdopodobnie Ptolemeusza VI Filometora
Ptolemeusz (z grecko-macedońskiego Πτολεμαῖος; translit: Ptolemaîos) (egip. Ptwlmis) Filometor (z gr. Φιλομητωρ; translit. Philometor; pl. "Kochający/Miłujący [swoją] matkę" - szósty[1] władca hellenistycznego Egiptu z grecko-macedońskiej dynastii Ptolemeuszów (Lagidów) panujący w latach 180 - 145 p.n.e. Poprzednikiem Ptolemeusza VI Filometora był jego ojciec Ptolemeusz V Epifanes, a jego następcą został na jeden rok jego syn - Ptolemeusz VII Neos Filopator, a ostatecznie brat - Ptolemeusz VIII Euergetes II Fyskon i żona - siotra Kleopatra II. Analogicznie, jak wcześniejsi i późniejsi męscy królowie-faraonowie Egiptu z dynastii Ptolemeuszów (Lagidów) nosił królewskie imię Ptolemeusz (Ptolemaîos). Jego grecki przydomek Filometor (dosłownie "Kochający/Miłujący [swoją] matkę) został mu nadany prawdopodobnie w odniesieniu do początkowych współrządów ze swoją matką Kleopatrą I.
Na jego panowania przypada VI i ostatnia wojna syryjska w wyniku, której Antioch IV Epifanes - syn Antiocha III Wielkiego o mało nie zajął Egiptu, ale również osobny konflikt dynastyczny w Syrii między Aleksandrem Balasem, a Demetriuszem II Nikatorem kończący wieloletnie walki z Seleucydami. Jego rządy rozpoczynają - choć na tym etapie jeszcze nie tak chaotyczny - długi i wyniszczający kryzys dynastyczny w rodzie Ptolemeuszów charakteryzujący się częstym traceniem i odzyskiwaniem tronu przez pojedynczego monarchę, brutalnymi intrygami, dzieleniem się władzą między siostrami, braćmi i partnerami/partnerkami, niespójnym dziedziczeniem władzy raz przez braci i siostry, a raz przez synów i córki oraz epizodycznym traceniem kontroli nad prowincjami: Cyrenajka i Cypr na rzecz najbliższych krewnych - uzurpatorów zakończony właściwie dopiero przez Kleopatrę VII.
Przede wszystkim jednak to w trakcie sprawowania przez niego urzędu króla miały miejsce pierwsze wyraźne ingerencje rosnącej w siłę Republiki Rzymskiej do polityki wewnętrznej i zewnętrznej państwa egipskiego. Za życia Filometora były one dla Egipcjan czysto sojusznicze i zbawienne, ale po jego śmierci wobec pogłębienia się kryzysu dynastycznego Rzym z lojalnego sojusznika stawał się coraz wyraźniejszym protektorem Egiptu, a następcy Filometora coraz mocniej od niego uzależnieni. Z drugiej strony jego powrót do Aleksandrii w 164 p.n.e zasadniczo kończy poprzedni kryzys widoczny za rządów jego ojca i dziadka (Ptolemeusza V Epifanesa i Ptolemeusza IV Filopatora) charakteryzujący się supremacją królewskich ministrów nad monarszą jednostką, co zaowocowało strasznie groźną dla istnienia niezależnego Egiptu VI wojną syryjską. Nowy kryzys okazał się jednak znacznie bardziej destrukcyjny niż poprzedni.
Tytulatura[]
iwa-n-nTrwi-prwi iua en neczerui perui (Dziedzic Boskich Domów) stp.n-ptH-xpri Setepenptahchepri (Wybraniec Ptah-Chepri) iri-mAat-imn-ra Irimaatamonre (Ten, Który Wnosi Porządek, Amon-Re)
- Imię horusowe: Hr Tni-m-Xt Htr-Hpw-anx-Hr-msxn(t).sn
- Imię nebti: ...-m-mAat sxai-n-sw-it.f
- Złoty Horus: wr-pHti nb-Hbw-sd-mi-ptH-tA-Tnn-it-nTrw ity-mi-ra
- Prenomen: iwa-n-nTrwi-prwi stp.n-ptH-xpri iri-mAat-imn-ra , iwa-(n-)nTrwi-prwi stp.n-ptH iri-mAat-n-imn-ra-r-nHH
- Nomen: ptwlmis (anx-Dtmri-ptH)
- Dodatkowe, szóste imię wprowadzone w czasach ptolemejskich: nTr mri m wt.f , pA nTr mri mwt.f , nTrwi mrwi m wt , nTrw mrw m wt
Greccy i greckojęzyczni poddani znali go, jako Φιλομητωρ Πτολεμαῖος; translit. Ptolemaîos Philometor (pol. Ptolemeusz Filometor)
Życiorys[]
Ptolemeusz V Epifanes - ojciec i poprzednik Ptolemeusza VI Filometora
Kleopatra I syryjska - matka Ptolemeusza VI Filometora, a zarazem siostra jego wroga - Antiocha IV Epifanesa
Ptolemeusz VII Neos Filopator - syn i bezpośredni następca Ptolemeusza VI Filometora
Ptolemeusz VIII Euergetes II Fyskon - brat i pośredni następca Ptolemeusza VI Filometora
Ptolemeusz przyszedł na świat w 186 roku p.n.e, jako syn faraona/króla Egiptu - Ptolemeusza V Epifanesa — syna Ptolemeusza IV Filopatora i jego siostry Arsinoe III — oraz jego żony Kleopatry I - syryjskiej księżniczki, córki Antiocha III Wielkiego z dynastii Seleucydów. Małżeństwo jego rodziców zostało zawarte w 194 p.n.e w Rafii i było motywowane próbą normalizacji stosunków między zwaśnionymi Seleucydami i Ptolemeuszami zawartą w 195 p.n.e w zdecydowanie korzystniejszy sposób dla tych pierwszych. Mimo politycznych pobudek małżeństwo okazało się dzietne. Poza pierworodnym Ptolemeuszem Kleopatra I urodziła Epifanesowi starszą siostrę Kleopatrę II (189 p.n.e) i młodszego brata Ptolemeusza VIII Euergetesa II (182/181 p.n.e). Niedługo po narodzinach tego ostatniego Ptolemeusz V Epifanes został w 180 p.n.e otruty przez swych generałów w związku z ambicjami przekraczającymi możliwości militarne Egiptu i potencjalnie mogące zagrozić jego istnieniu.
Po otruciu Epifanesa jedynym i powszechnie akceptowanym dziedzicem tronu stał się Ptolemeusz VI, ale w związku z tym, że w momencie śmierci ojca miał zaledwie 6 lat na czas osiągnięcia pełnoletności faktyczną władzę w jego imieniu zaczęła sprawować matka Kleopatra I. Do czasu jej śmierci datowanej prawdopodobnie na wiosnę 176 p.n.e młody monarcha pozostawał z matką, która się nim zaopiekowała w zgodzie zyskując sobie przydomek Filometor, czyli z greckiego "Kochający/Miłujący swoją matkę". Po jej zgonie kontrola nad państwem wpadła raz jeszcze w ręce dwóch królewskich ministrów - tym razem niejakiego Eunajosa i Lenajosa, gdy Filometor miał 10 lat, Kleopatra II - 13, a Ptolemeusz VIII - 5 lub 6. Ambitni dworzanie de jure dla wzmocnienia jedności Egiptu, a de facto prawdopodobnie dla umocnienia swej pozycji ogłosili trójwładzę rodzeństwa w 170 p.n.e i jeszcze tego samego roku rozpoczęli przygotowania dla przywrócenia ptolemejskiego panowania w Celesyrii. W między czasie w 175 p.n.e (rok od śmierci matki) Ptolemeusz VI zawarł ze swoją siostrą Kleopatrą II małżeństwo w związku z podtrzymywaniem dawnej tradycji faraońskiej. VI wojna syryjska szybko przybrała dla Egipcjan bardzo groźny obrót. Antioch IV Epifanes, syn i następca Antiocha III Wielkiego dwukrotnie zajmował Egipt i dwukrotnie oblegał Aleksandrię w 169 i 168 p.n.e, a Ptolemeusz VI tymczasowo został nawet obalony przez zbuntowanych mieszczan. Ostatecznie ambasada rzymska przekonała Epifanesa do wycofania się z Egiptu i zawarcia pokoju. Ostatnie 23 lata jego królowania ubiegły głównie pod przeplatanym pokojem konfliktem z bratem, który przejął Cyrenajkę i próbował zająć Cypr i wojną dynastyczną w Syrii, gdzie najpierw wspierał Demetriusza I Sotera, potem jego rywala Aleksandra Balasa, a następnie syna tego pierwszego - Demetriusza II Nikatora. W lipcu 145 p.n.e podczas bitwy z Aleksandrem Balasem spadł z konia i złamał sobie czaszkę umierając kilka dni później.
W 165 p.n.e Kleopatra II urodziła mężowi jego pierworodnego syna - Ptolemeusza Eupatora, a w rok później (164 p.n.e) również córkę - Kleopatrę Teę ("Bogini"). W 160 p.n.e na świat przyszła druga córka również nosząca imię Kleopatra III, a nieco później także drugi syn Ptolemeusz VII Neos Filopator[2]. Wiosną 152 p.n.e Filometor mianował zarządcą Cypru swego najstarszego syna - Eupatora, ale ten zmarł krótko potem na wskutek zarazy. Kleopatra Tea została królową Seleucydów, jako żona kolejno: Aleksandra Balasa, Demetriusza II Nikatora i Antiocha VII Sidetesa. Kleopatra Tea zmarła w 121 p.n.e. Po śmierci Ptolemeusza VI Filometora tron formalnie na kilka miesięcy przejął jego jedyny syn - Ptolemeusz VII Neos Filopator, a faktycznie w jego imieniu matka Kleopatra II. Ta jednak dla przywrócenia Egiptu Cyrenajki poślubiła brata, który zlecił zabójstwo jej syna zostając nowym królem w Aleksandrii.
Sytuacja wewnętrzna[]
Świątynia Oniasza i poparcie dla Żydów[3][]
Dowiedź się więcej: Powstanie Machabeuszów[]
Według żydowskiego historyka Józefa Flawiusza tworzącego w czasach na krótko po wojnie żydowskiej i autora Dawnych dziejów Izraela, Wojny żydowskiej i Przeciw Apionowi monarcha ten cechował się filosemityzmem. Rzekomo za jego czasów w Aleksandrii wybuchł spór między miejscowymi Samarytanami, a Żydami o to czy miejscem świętym jest Świątynia w Jerozolimie czy ta na górze Garizim. W tym celu powołano specjalną debatę, na której czele stanęli po stronie Samarytan Sabbatajos i Teodozjos, a po stronie Żydów Andronik ben Meszullam, zaś rozjemcą został sam Filometor. Dyskusja miała zakończyć się zwycięstwem Andronika, który przekonał króla o prawowierności jerozolimskiego przybytku, a jego konkurenci i ich stronnicy zostali uśmierceni, gdyż wcześniej ustalono, że karą za porażkę będzie śmierć przegranej strony[4]. W Przeciw Apionowi (2, 49) żydowski kapłan posuwa się jeszcze dalej twierdząc, że w pewnym momencie para królewska powierzyła swe królestwo Judejczykom. Te dwie relacje uważa się zazwyczaj za mity, a przynajmniej za zbyt duże uogólnienia i przekształcenia prawdziwych historii. O wiele ciekawszą kwestią i - tym razem w pełni historyczną - jest relacja o założeniu żydowskiej świątyni w Egipcie za rządów szóstego władcy z rodu Lagidów.
Na panowanie Ptolemeusza VI Filometora przypadają wewnętrzny konflikt w Judei między radykalnymi hellenizatorami na czele z arcykapłanami Jezusem Jazonem i Menelaosem pragnącymi zniszczyć judaizm po jednej stronie, a żydowskimi fundamentalistami (zwanymi Chasydami lub Asydejczykami) broniącymi kultury swego narodu dowodzonymi przez kapłana Matatiasza i jego dwóch synów: Judę i Jonatana po drugiej, który wywoła narodowowyzwoleńcze powstanie, zwycięstwo Chasydów i utworzenie niepodległego państwa żydowskiego. Gdy w 175 p.n.e nowym królem syro-greckiego imperium Seleucydów został Antioch IV Epifanes, syn Antiocha III Wielkiego i brat swego poprzednika Seleukosa IV Filopatora żydowska ludność w południowym Lewancie była podzielona na trzy główne stronnictwa religijno-społeczne: Radykalnych hellenistów, umiarkowanych hellenistów i anty-hellenistów, czyli Chasydów. Radykalny hellenizm żydowski - posiadający swych zwolenników wśród skorumpowanych arystokratycznych rodów Judei - domagał się całkowitego zerwania z tradycją, obyczajami, kulturą, językiem, a nawet religią przodków i absolutnej grecyzacji Żydów. Umiarkowany hellenizm - spopularyzowany wśród egipskiej, cyrenajskiej, małoazjatyckiej, antiochijskiej, tyryjskiej i greko-macedońskiej diaspory żydowskiej - zakładał pokojowe pogodzenie i umiarkowaną synkrezę monoteistycznego judaizmu, żydowskich tradycji i obyczajów z greckim językiem, filozofią i wzorcami społeczno-kulturowymi. Chasydyzm zaś - popierany przez wrogą skorumpowanym arystokratom żydowską większość w Judei, Galilei i Perei oraz żydowskich koloniach w Mezopotamii (np. Nehardei i Pumbedii) - sprzeciwiał się wszystkiemu lub prawie wszystkiemu, co greckie i aprobując judaistyczny fundamentalizm. Epifanes stając po stronie tych pierwszych doprowadził do delegalizacji chasydzkiego arcykapłana jerozolimskiego Oniasza (Honiego) III na rzecz jego radykalnie hellenistycznego brata - Jazona. Oniasz został zabity w Dafne w pobliżu w pobliżu Antiochii na rozkaz innego ultrahellenistycznego pretendenta do stanowiska arcykapłańskiego - Menelaosa w 172 p.n.e, a jego syn - również noszący imię Honio (IV) zbiegł do Egiptu ptolemejskiego.
W między czasie Egipt pozostawał na pewno w nie lepszej - jeśli nie znacznie gorszej - sytuacji niż w Judzie. W wyniku IV wojny syryjskiej, która była prowadzona w całości na jego terytorium, a następnie rewolty w Fajum i Tebaidzie został spustoszony, a gospodarka załamała się. Władza królewska nie znajdowała pośród przerażonej ludności egipskiej ochotników lub znajdowała ich zbyt mało do ponownego uprawienia zdewastowanych ziem. Przymusowe rozporządzenie o uprawie ziemi z sierpnia lub września 165 p.n.e, poprawione w rok później przez ministra finansów Herodesa, aby uniknąć wyzysku wobec złej interpretacji dekretu przez królewskich zarządców z czasem doprowadziło do ekonomicznej stabilizacji, ale przez ten czas rozwiązaniem problemu mogło być zasiedlenie dużych połaci ziem leżących odłogiem przez nową warstwę osadniczą, która mogłaby je zagospodarować. Z tego samego roku (164 p.n.e) pochodzi dokument oznakowany, jako Papirus Paryski 63 (CPJud. I 132) zawierający korespondencje między wspomnianym Herodasem, a niejakimi Oniaszem - najprawdopodobniej właśnie z synem i imiennikiem Oniasza III, który - zgodnie z relacją Józefa Flawiusza w Dawnych Dziejach Izraela [Księga XIII; Rozdział III]) - zbiegł do Egiptu:
Herodes pozdrawia Oniasza. Król Ptolemeusz [VI] miewa się dobrze, jak również król Ptolemeusz [VIII] brat, królowa Kleopatra i ich dzieci, a jeżeli chodzi o sprawy państwowe, wszystko przebiega na ich korzyść. Jeżeli ty również jesteś w dobrym zdrowiu, a cała reszta układa się po mej myśli, to byłoby to, czego pragniemy; nam również dobrze się wiedzie. Znajdziesz poniżej kopię listu skierowanego do Doriona hipodiojketesa. Zważywszy, że starania, jakich należy dołożyć w tym, co się wiąże z zasiewami, powinny być udziałem wszystkich, którzy piastują stanowiska w państwie, powinieneś rozwinąć całą swoją energię i podjąć wszelkie środki ostrożności, ażeby nikt z jednej strony spośród tych, którzy nie są zdolni zapewnić uprawy, nie został do niej powołany, z drugiej strony zaś - nikt spośród tych, którzy są zdatni do prowadzenia uprawy, nie uchylił się od tego przez protekcję, pod żadnym pretekstem, ażeby wszystko przebiegało z trybem określonym w nocie, którą ci przesłałem. Zatroszcz się o siebie samego, dbaj o zdrowie i dobrze się miewaj.
Rok 6, 24 miesiąca MesorePapirus Paryski 63 (CPJud. I 132)
Przybycie Oniasza IV do Egiptu musiało mieć miejsce znacznie przed 164 p.n.e skoro - jak wynika z podanego wyżej papirusu - już wtedy piastował wysokie stanowisko na dworze Lagidów biorąc pod uwagę jego kontakty z samym ministrem finansów. Z drugiej strony datą otwierającą okres jego "hidżry" jest morderstwo jego ojca w 172 p.n.e, gdy jeszcze - według Józefa Flawiusza - był dzieckiem, a przynajmniej osobą niepełnoletnią. Do Aleksandrii najwidoczniej wysłali go zwolennicy Oniadów - odłamu kapłańskiego rodu Aarona pełniącego służbę arcykapłańską od 320 p.n.e do 172 p.n.e - aby chronić go, jako ostatniego żyjącego członka tej gałęzi. Oniasz został więc "arcykapłanem w rezerwie", żeby pewnego dnia powrócić do Jerozolimy i przywrócić arcykapłaństwo Oniadom, co ostatecznie nigdy nie miało mieć miejsca. Dla Filometora cała sytuacja była o tyle korzystna, że wraz z nim do Egiptu przybyli jego poplecznicy wraz z rodzinami i uciekinierami przed opresyjnymi działaniami skrajnie hellenistycznych arcykapłanów, którym zagwarantował azyl i którzy mogli na nowo zagospodarować ziemie spustoszone w okresie niepokojów. Żydowscy osadnicy zasiedlili miasto Leontopolis i jego okolice znane odtąd, jako "ziemia Oniasza" identyfikowane współcześnie z egipskim stanowiskiem archeologicznym Tell el-Jahudija (arab. Wzgórze Żydów).
Zbudowanie przez Honiego świątyni w Leontopolis prawdopodobnie miało miejsce między grudniem 167, gdy świątynia jerozolimska została sprofanowana przez Antiocha IV Epifanesa, który wprowadził do niej kult Baala Szama, identyfikowanego przez Greków z Zeusem i zakazał praktykowania Judaizmu, a grudniem 164 p.n.e, gdy chasydzi dowodzeni przez Judę Machabeusza odbili Jerozolimę, wyzwolili Judeę i dokonali rytualnego oczyszczenia głównego ośrodka kultu Jahwe. Józef Flawiusz zachował w swych Dawnych Dziejach Izraela korespondencje między Honiem, a królem Ptolemeuszem VI i królową Kleopatrą II, których autentyczność jest jednak kwestionowana. W pierwszym liście Oniasz wymienia swe zasługi względem królewskiej pary, proponuje budowę świątyni dla swej religii, co uzasadnia i wskazuje proponowaną lokalizacje, a na końcu prosi jedynie o zgodę. W drugim liście Filometor wraz z jego małżonką nadają mu upragnione przyzwolenie, choć uwzględniają też swe obiekcje. Oto ich treść:
I list:
Liczne i doniosłe, z pomocą Bożą, wyświadczyłem wam przysługi w potrzebach wojskowych, kiedy byłem w Celesyrii i Fenicji, jak również wtedy, gdy przybyłem z Żydami do Leontopolis w okręgu Heliopolis i do innych miejsc, w których osiedlili się nasi rodacy. Stwierdziłem wówczas, że przeważnie mają oni osobne świątynie [synagogi - dop. red.] - co jest rzeczą naganną - i z tego powodu jedni źle patrzą na drugich, podobnie jak to się dzieje wśród Egipcjan, gdzie również jest wiele świątyń i panują różne poglądy na sprawy obrzędów. A znalazłem bardzo odpowiednie miejsce w twierdzy nazwanej od imienia polnej Bubastis, obfitujące w drzewa wszelakie, gdzie pełno też jest świętych zwierząt. Racz więc przyzwolić mi na to, żebym oczyścił ten przybytek bezpański, leżący w ruinie i zbudował tam świątynię Najwyższemu Bogu - według wzorów i wymiarów Świątyni Jerozolimskiej - w imieniu twoim, imieniu twojej żony i dzieci, aby Żydzi mieszkający w Egipcie mogli gromadzić się tam w duchu zgody wzajemnej i służyć twojemu dobru. To właśnie przepowiedział prorok Izajasz: ,,Powstanie w Egipcie ołtarz poświęcony Panu Bogu". I wiele jeszcze zapowiedzi głosił w swym proroctwie w tym przypadku.
Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela XIII, III, 1 [64 - 68]
II list:
Król Ptolemeusz i królowa Kleopatra pozdrawiają Oniasza. Przeczytaliśmy twoją petycje, w której prosisz, żebyśmy ci pozwolili na oczyszczenie upadłej w gruzy świątyni w Leontopolis, w okręgu Heliopolitańskim, nazwanej tak od imienia polnej Bubastis. Dziwi nas, jak może być miłe Bogu wystawienie świątyni w miejscu tak dzikim i rojnym od świętych zwierząt. Ponieważ jednak twierdzisz, że prorok Izajasz przed dawnymi czasy to zapowiedział, dajemy ci pozwolenie, byle tylko twój czyń był zgodny z Prawem; Nie chcemy bowiem, aby mogło się wydawać, że zgrzeszyliśmy przeciw Bogu.
Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela XIII, III, 2 [70-71]
W związku z nierealistycznymi motywami np. twierdzeniem, że centralne sanktuarium jest konieczne, ponieważ liczebność synagog powoduje niezgodę między Żydami świadczące o niedostatecznej znajomości żydowskiego życia religijnego czy sam fakt zbudowania jahwistycznego przybytku w miejscu, gdzie niegdyś stała pogańska świątynia bogini egipskiej Bubastis tylko dlatego, że znaleziono tam wystarczającą ilość drewna i zwierząt ofiarnych, wydaje się nierozsądna i niedopuszczalna dla ówczesnych pobożnych Judejczyków. Poza tym wydaje się nietypowe, że w drugim liście pogański król wskazuje żydowskiemu kapłanowi, że proponowana budowa świątyni jest sprzeczna z prawem i że zgadza się tylko w związku z rzekomym wypełnieniem proroctwa Izajasza. Oba listy zostały najwyraźniej napisane przez hellenistycznego Żyda już po fakcie i błędnie uznane przez Józefa za autentyczne. Nie zależnie od autentyczności obydwóch dokumentów sam fakt istnienia sanktuarium nie budzi wątpliwości. Świątynia Oniasza poza Dawnymi Dziejami Izraela, została wspomniana przez Flawiusza w Wojnie Żydowskiej i Talmudzie (Miszna Menachot 13:10[5]). Na początku 1906 roku Słynny egiptolog Sir William Flinders Petrie spędził sześć tygodni na wykopaliskach w Tell el-Jahudija i twierdził, że odnalazł Świątynię Oniasza. Ze względu na wielkie żydowskie zainteresowanie stworzył model świątyni, która odpowiadała opisowi podanemu przez Józefa Flawiusza i zaprosił wszystkich obecnych do obejrzenia go w University College. Ówczesny brytyjski naczelny rabin, Hermann Adler, podziękował Petrie za jego wielkie odkrycie i służbę społeczności żydowskiej. Niestety, model Sir Williama zaginął, a zaproponowana przez niego lokalizacja jest obecnie krytykowana przez archeologów. Współcześnie przyjmuje się, że ruiny świątyni pozostają niezlokalizowane.
Opis podawany przez Józefa Flawiusza w Wojnie Żydowskiej:
Ptolemeusz usłuchał tych wywodów i podarował mu kraj odległy o sto osiemdziesiąt stadionów od Memfis. Okręg ten nazywa się Heliopolitańskim. Oniasz zbudował tam [w Leontopolis - dop. red] najpierw zbudował tam twierdze, następnie założył przybytek nie na wzór jerozolimskiego, lecz na kształt wieży wzniesionej z ogromnych głazów i wysokiej na sześćdziesiąt łokci. Przy budowie ołtarza brał jednak wzór z tego ojczystego. Ozdobił go podobnymi przedmiotami poświęconymi poświęconymi z wyjątkiem inaczej ukształtowanego świecznika. Właściwie nie sporządził żadnego świecznika, lecz kazał wykuć lampę ze złota, która rzucała światło dookoła i wsiała na złotym łańcuchu. Cały okrąg świątynny otoczony był murem z palonej cegły, a bramy zbudowane z kamiennych bloków. Król przydzielił mu nadto znaczny obszar ziemi dla zapewnienia należytych dochodów, ażeby ani kapłanom niczego nie brakowało, ani bogatych darów dla spełnienia służby bożej.
Józef Flawiusz, Wojna żydowska VII, X, 3 426-430
Świątynia Oniasza została zniszczona po wojnie żydowskiej za pryncypatu Wespazjana.
Działania wojenne []
VI i ostatnia wojna syryjska[]
VI wojna syryjska została wypowiedziana przez egipskich regentów Eunajosa i Lenajosa królowi syryjskiemu z dynastii Seleucydów - Antiochowi IV Epifanesowi, synowi Antiocha III, a jej celem było przywrócenie kontroli nad Celesyrią (południowym Lewantem). Została ona jednak zorganizowana tak nieudolnie, że wojska nawet nie wkroczyły na sporne terytorium i wojna przybrała dla Egipcjan tragiczny obrót, gdy Antioch do 169 p.n.e przeforsował Peluzjum i zajął od razu niemal cały Egipt. Aleksandryjczycy - którzy nie chcieli się poddać - obalili nieudolnego Eunajosa i Lenajosa, a na ich miejsce ustanowili nowych regentów: Komanusa i Kineasza i przez posłańców wynegocjowali z Antiochem porozumienie na mocy, którego w zamian za wycofanie się z Egiptu Ptolemeusz VI uznał jego zwierzchnictwo. Ta propozycja jednak okazała się dla Aleksandryjczyków równie niedopuszczalna i ogłosili oni jedynie współrządy Ptolemeusza VIII i Kleopatry II. Na szczęście dla Egipcjan - wobec wybuchu zamieszek w Jerozolimie w związku z konfliktem między arcykapłanem Menelaosem i Jazonem - Antioch zrezygnował z oblegania Aleksandrii i pod koniec roku wycofał się do Egiptu. Przez ten czas Filometor zdążył pogodzić się z bratem i wysłał delegacje do rzymskiego senatu z prośbą o pomoc. Antioch, rozgniewany utratą kontroli nad królem, najechał ponownie w 168 p.n.e Egipt zdobywając Memfis i Cypr, a następnie maszerując w stronę Aleksandrii. W Eleusis, na obrzeżach stolicy spotkał przysłanego przez senat Gajusza Popiliusza Laensa - dawnego przyjaciela z czasów więzienia go w Rzymie po bitwie pod Magnezją. Zamiast przyjaznego powitania, Popiliusz zaproponował królowi ultimatum z senatu: musi natychmiast wycofać się z Egiptu i Cypru. Epifanes błagał, aby dano czas na rozważenie, ale Gajusz narysował laską krąg wokół niego w piasku i kazał mu się zdecydować, zanim wyjdzie na zewnątrz. Zaskoczony Seleucyda wybrał posłuszeństwo rzymskiemu ultimatum i znowu powrócił do Celesyrii[6][7][8].
VI i ostatnia wojna syryjska trwała dwa lata w latach 170 - 168 p.n.e. Jej początek rozpoczyna wypowiedzenie wojny Antiochowi IV Epifanesowi przez królewskich regentów Eunajosa i Lenajosa w imieniu króla Ptolemeusza VI Filometora, Ptolemeusza VIII Euergetesa II i Kleopatry II, a kończy rzymska interwencja Gajusza Popiliusza Laensa. Egipt ptolemejski przetrwał tylko dzięki zaangażowaniu Republiki Rzymskiej, która czerpała żywność głównie z egipskiego handlu zbożem. Na tym etapie Rzymianie byli jeszcze prawdziwymi sojusznikami Egipcjan, a działania Gajusza zbawienne dla Filometora, ale kolejne coraz częstsze interwencje Republikanów mają w przyszłości zmienić Egipt najpierw w państwo wasalne, a następnie w kolejną rzymską prowincje. Wojna nie doprowadziła do jakichkolwiek zmian terytorialnych.
Konflikt z bratem Ptolemeuszem VIII Euergetesem II Fyskonem[]
Koniec VI wojny syryjskiej nie oznaczało końca problemów Filometora, gdyż po niej przyszła rywalizacja między braćmi. Po kilku spokojnych latach w 165/164 p.n.e pod dowództwem Dionizjosa Petoserapisa miały miejsce zamieszki w Fajum i Tebaidzie - możliwe, że małe echa wielkiego powstania Koptów z lat 205 - 186 p.n.e lub celowe działania Euergetesa II - co wykorzystał Ptolemeusz VIII Euergetes II, który zapragnął władzy tylko dla siebie i w październiku 164 roku p.n.e Filometor został wydalony z Aleksandrii skąd uciekł do Rzymu szukając poparcia. Rzymianie przywrócili go ponownie na aleksandryjski tron w lipcu 163 p.n.e i wydzielili dla Ptolemeusza VIII Cyrenajkę zachowując dla Filometora Egipt i Cypr. Ptolemeusz VI po powrocie na tron ułaskawił rebeliantów z Fajum i Tebaidy oraz udzielił azylu uciekającym z ogarniętej powstaniem Judei Żydom. Euergetes II, niezadowolony z samej Cyrenajki, dwukrotnie przybył do Rzymu, by prosić o przydzielenie mu Cypru. Senat ostatecznie zdecydował się spełnić prośbę Fyskona, ale Filometor zdołał opóźnić interwencje Rzymian przez sprytną dyplomację i w 154 p.n.e pokonał swojego brata, który próbował siłą zaatakować Cypr. Po tym wydarzeniu Republika na pewien czas przestała angażować się w sytuacje w Egipcie. Mimo to starszy brat pozwolił młodszemu rządzić w Cyrenajce, zaręczył go ze swoją córką Kleopatrą Teą (koniec końców nie zawarła z nim małżeństwa, lecz Aleksandrem Balasem) i przyznał mu zasiłek zbożowy. Do końca życia tego pierwszego między rodzeństwem panował pokój.
Konflikt dynastyczny w Syrii []
Dowiedz się więcej: Powstanie Machabeuszów[]
Pod koniec 164 roku p.n.e w Persji miała miejsce śmierć Antiocha IV Epifanesa podczas wyprawy irańskiej przeciwko posuwającym się na południe i zachód Partom[9]. Jego następcą został syn Antioch V Eupator, który nie licząc mało znaczącego zwycięstwa nad Judą Machabeuszem w bitwie pod Bejt Zachariasz musiał się zmagać ciągle z dwoma buntami: jednym w Medii, a drugim w Antiochii. Pozostawał też w konflikcie z senatem rzymskim w związku z czym ten pomógł jego stryjecznemu bratu (synowi brata Antiocha Epifanesa - Seleukosa IV Filopatora) - Demetriuszowi I Soterowi w zabiciu go i przejęcia tronu [10] w 162 p.n.e. Początkowo jego rządy zapowiadały się na udane - uzyskał poparcie Ptolemeusza VI Filometora, pokonał Judę Machabeusza, który poległ w bitwie i odzyskał Jerozolimę, gdzie osadził prohellenistycznego arcykapłana Alkimosa, odzyskał Medię i Babilonię z rąk zbuntowanego generała. Jednak w zbuntowanej Judei dowództwo objął po Judzie jego brat - Jonatan, a wojna w Kapadocji okazała się przegrana[11]. W jej wyniku związała się koalicja Attalosa II - króla Pergamonu, Ariarathesa V - króla Kapadocji i Jonatana - żydowskiego wodza i arcykapłana Judei (Alkimos w między czasie zginął z rąk chasydów) dążąca do osadzenia na syryjskim tronie podającego się (bezpodstawnie) za syna Antiocha IV Epifanesa awanturnika Aleksandra Balasa popierana przez Rzym i seleucydzką księżniczkę Laodikę VI. Prawdopodobnie w związku z możliwością osłabienia imperium, które jeszcze nie tak dawno o mało nie zajęło o Egiptu i swym pro-rzymskim charakterem Ptolemeusz VI również przyłączył się do koalicjantów, którzy odnieśli nad Demetriuszem zwycięstwo i w 150 p.n.e osadzili na tronie Balasa[12][13][14]. Tego samego roku Ptolemeusz w nadmorskim mieście Ptolemais wydał swoją córkę - Kleopatrę Teę za Aleksandera, który przyjął przydomek Epifanes analogicznie, jak jego domniemany ojciec. Balas panował przez cztery lata podczas, których oddał się głównie luksusom lekceważąc obowiązki monarsze. Wywołało to w 146 p.n.e bunt w Cylicji, na którego czele stanął Demetriusz II Nikator, syn Demetriusza I Sotera. Filometor początkowo walczył w imieniu zięcia, ale gdy na jaw wyszedł rzekomy spisek na jego życie z rąk Epifanesa stanął po stronie nowego pretendenta. Kleopatra Tea, która zdążyła już urodzić Balasowi syna w 147 p.n.e porzuciła dotychczasowego męża i poślubiła Nikatora, który koniec końców w sierpniu 145 p.n.e zatriumfował nad uzurpatorem. Jednak miesiąc wcześniej, już jako sojusznik Seleucydów, Ptolemeusz VI wkroczył do Antiochii i stoczył decydującą bitwę z niedoszłym zięciem nad rzeką Ojnoparas. Wygrał, ale podczas walki spadł z konia łamiąc sobie czaszkę i umierając kilka dni później.
Przypisy[]
- ↑ Numerowanie panujących królów ptolemejskich jest anachroniczne - za ich życia poszczególnych władców oznaczano jedynie przydomkiem i tytulaturą. W przypadku następców Ptolemeusza V Epifanesa jest to o tyle trudne, że późniejsi Ptolemeusze często tracili i na nowo odzyskiwali tron oraz dzielili się władzą z rodzeństwem.
- ↑ Cleopatra II - Livius
- ↑ ŻYDZI NAD NILEM - OD RAMZESA II DO HADRIANA - Meleze Modrzejewski Józef
- ↑ Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela - XIII, III, 4
- ↑ Mishnah Menachot 13:10 - Sefaria
- ↑ Sixth Syrian War (171-168) - Livius
- ↑ Sixth Syrian War (170-168 BC) - Ancients - Commands and Colors
- ↑ Historia/"70 tygodni" łaski dla Izraela (lata 606 p.n.e - 33 n.e)
- ↑ Antiochus IV Epiphanes | Seleucid king | Britannica.com
- ↑ Antiochus V Eupator - Livius
- ↑ Demetrius I Soter - Livius
- ↑ Alexander Balas | king of Syria | Britannica.com
- ↑ Alexander Balas - Virtual Religion Network
- ↑ Alexander I Balas - Livius
Źródła[]
- Egipt: Okres Ptolemejski / XXXI dynastia
- Egipt Starożytny - Ptolemeusze (Lagidzi) - narmer.pl
- Ptolemy VI Philometor | Macedonian king of Egypt | Britannica.com
- Ptolemy VI Philometor - Livius
- Ptolemy VI - Tyndale House
- Ptolemy VI Philometor - Virtual Religion Network