
Ptolemeusz XII Auletes - popiersie

Monety bite przez Ptolemeusza XII Auletesa

Ptolemeusz XII Auletes, jako egipski faraon
Ptolemeusz (z greki koine Πτολεμαῖος; translit: Ptolemaîos) (egip. Ptwlmis) Auletes (gr. Αὐλητής; translit. Aulētḗs) - de jure dwunasty[1] władca hellenistycznego Egiptu z grecko-macedońskiej dynastii ptolemejskiej (Lagidów) panujący z przerwami w latach 80 - 57 i 55 - 51 p.n.e. Ojciec sławnej Kleopatry VII. Poprzednikiem Ptolemeusza i jego imiennikiem był Ptolemeusz XI Aleksander II, który po zaledwie dwóch tygodniach "panowania" został zlinczowany przez własnych poddanych. W dwudziestym trzecim roku panowania został z kolei wypędzony przez mieszkańców aleksandryjskiej stolicy, z której władał, a rządy w tym czasie uzurpowała jego własna córka Berenika IV, po której upadku dalej rządził przez cztery lata aż do śmierci. Swymi następcami uczynił starszą córkę Kleopatrę VI i młodszego syna, również Ptolemeusza XIII, ale ich koregencja szybko upadła.
Analogicznie, jak wszyscy mężczyźni z dynastii Lagidów nosił rodowe imię Ptolemeusz. ,,Auletes" oznacza w języku greckim ,,fletnista" i było przydomkiem pochodzącym od jego zamiłowania do gry na flecie. Nie wiadomo, jak brzmiało jego prywatne imię (o ile takie w ogóle posiadał). Oficjalnie był znany również pod tytułem ,,Neos Dionizos" (gr. Νέος Διόνυσος; translit. Néos Diónysos) tłumaczonym, jako ,,Nowy Dionizos". Dionizos był greckim bogiem wina i dobrej zabawy, a także patronem rodu. Ten tytuł miał na celu jego deifikacje.
Jego panowanie jest oceniane bardzo negatywnie - przebiegło pod znakiem utraty tradycyjnie ptolemejskiego Cypru na rzecz nowego de jure sojusznika, a de facto protektora rodu - coraz większej, lecz też coraz bardziej niestabilnej Republiki Rzymskiej. Doprowadziło to do jego wygnania, a potem rzymskiej interwencji, która go przywróciła na tron, jednak kosztem rozpanoszenia się po stolicy rzymskich grabieżców. Dodatkowo za cenę powrotu na tron musiał popaść w długi wobec imperium, które i tak nie zdołał spłacić do końca życia, a których rekompensata wyniszczyła egipską gospodarkę. Dobrze jednak o nim może świadczyć to, że zachował - znajdującą się na skraju wymarcia - ród Ptolemeusza I Sotera, generała Aleksandra Wielkiego jeszcze na następne pokolenie, a także to iż dokończył zaczętą jeszcze przez Ptolemeusza III Euergetesa budowę świątyni w Edfu, symbolu Egiptu ptolemejskiego.
Tytulatura[]

iwa-n-pA-nTr-nti-nHm iua en paneczer nehem (Spadkobierca Boskiego Zbawcy) stp.n-ptH Setepenptah (Wybraniec Ptaha) iri-mAat-imn-ra Irimaatamonre (Ten, Który Wnosi Porządek, Re) sxm-anx-imn Sechemanchenamon (Żywe Wcielenie Amona)

ptwlmis (anx-Dt mri-ptH-Ast) Ptolemajos anch det meri Ptah Iset (Ptolemeusz, Żyjący wiecznie, Ukochany Ptaha i Izydy)
- Imię horusowe: Hr nTri-m-Xt Xnm.n-sw-Hpw-anx-Hr-msxn(t) Hwnw-nfr bnr-mrwt sxai.n-sw-mwt.f-Hr-nst-it.f TmA-a Hwi-xAswt iTi-m-sxm.f-mi-ra-psD.f-m-Axt
- Imię nebti: shrw-tAwi kA-nxt sHm-nHH
- Złoty Horus: aA-ib mri-nTrw ity-bAqt HqA-wADti aq.f-tAmri-m-Htp...
- Prenomen: iwa-(n)-nTr-mnx-nTrt-mnxt-sAt-ra stp.n-ptH iri-mAat-ra snn-anx-n-imn , mri-nTr-mnx-nTrt-mnxt-sAt-ra stp.n-ptH iri-mAat-ra snn-anx-n-imn
- Nomen: ptwlmis Dd n.f alksntrs (anx--Dt mri-ptH)
- Dodatkowe, szóste imię wprowadzone w czasach ptolemejskich: pA nTr mri mwt.f , nTr wi mrwi mwt
Greccy i greckojęzyczni znali go pod imieniem i przydomkiem Πτολεμαῖος Αὐλητής (translit. Ptolemaîos Aulētḗs; pl. Ptolemeusz Fletnista), choć oficjalny jego grecki przydomek to Νέος Διόνυσος (translit. Néos Diónysos; pl. Nowy Dionizos).
Życiorys[]

Ptolemeusz IX Soter II Lathyros - ojciec Auletesa

Kleopatra III - babka Auletesa
Ptolemeusz XII Auletes urodził się w 112 roku p.n.e w Aleksandrii, jako nieślubny syn egipskiego króla Ptolemeusza IX Sotera II Lathyrosa - syna faraona Ptolemeusza VIII Euergetesa II Fyskona i jego bratanicy, Kleopatry III - oraz egipskiej kochanki lub konkubiny, nieznanej z imienia, gdy tymczasem ojciec właśnie w kwietniu tegoż roku się ożenił drugi raz z własną siostrą, Kleopatrą V Selene. Pierwsze małżeństwo ze starszą Kleopatrą IV zostało rozwiązane przez ich matkę, która chciała dla syna młodszej i uleglejszej siostry. Auletes miał rodzonego brata, Ptolemeusza znanego później, jako cypryjskiego oraz rodzoną siostrę, Kleopatrę VI Tryfajnę, z którą później miał się ożenić. Jego przyrodnią siostrą była Berenika III, córka pierwszego związku ojca z Kleopatrą IV, a przyrodnimi braćmi było dwóch chłopców urodzonych z prawego łoża przez drugą Selene, ale ich imiona nie zachowały się, więc przypuszczalnie zmarli jeszcze w dzieciństwie. Między Lathyrosem, a jego młodszym bratem Aleksandrem istniał ciągły spór dotyczący tego, kto ma prawo - na mocy testamentu ich ojca Lathyrosa - do władania Cyprem, a kto Egiptem. Obydwaj chcieli Egipt, ale ich matka, Kleopatra III poparła jednoznacznie Aleksandra i Lathyros musiał czym prędzej uciekać w 107 p.n.e na Cypr, pozostawiając żonę i niepełnoletnie potomstwo na łasce zwycięzców. Nic mi się jednak nie stało, a gdy Lathyros przygotowywał się do powrotu na tron, babka i stryj odesłali nawet Auletesa wraz z rodzeństwem, a nawet synem Pt. Aleksandra I na bezpieczną wyspę Kos w dzisiejszej Grecji. Wojnę w 88 p.n.e wygrał Lathyros - najpierw Aleksander I w nieznanych okolicznościach zabił Kleopatrę III, a potem wypędzony przez Aleksandryjczyków zginął na morzu w pobliżu Cypru, a Soter II powrócił - który wezwał córkę Berenikę III do siebie, aby z nim współrządziła, jako królowa, ale nie zdołał przywołać do siebie reszty swego i brata potomstwa, gdyż właśnie wybuchła wojna między pontyjskim królem Mitrydatesem VI Eupatorem, a Republiką Rzymską, na której czele stał dyktator Sulla. W trakcie działań zbrojnych, wyspę zajął Mitrydates. Jedynie Ptolemeuszowi XI Aleksandrowi II, jedynemu synowi Pt. Aleksandra I udało się uciec do rzymskiego obozu - reszta Ptolemeuszów znalazła się w stolicy Pontu - Synopie, jako zakładnicy. Książęta nie byli traktowani źle - Auletes i jego rodzony brat poślubili nawet dwie córki Mitrydatesa. Po zakończeniu konfliktu Eupator uwolnił wszystkich zakładników - obydwóch braci i ich siostrę, a ci wyemigrowali w 80 p.n.e do Syrii. W międzyczasie, w grudniu 81 p.n.e, zmarł naturalną śmiercią Lathyros i jedynowładztwo, na krótko (ok. miesiąc) przejęła jego koregentka i córka. Ptolemejska tradycja jednak nakazywała małżeństwo i współrządy brata i siostry, więc musiała poślubić swego brata stryjecznego (notabene adopcyjnego syna) - Ptolemeusza XI Aleksandra II, który ponadto po ucieczce do rzymskiego obozu zyskał przyjaźń i poparcie samego Sulli. Po 18 dniach od małżeństwa, na wieść od żony, która oświadczyła, że nie zamierza z nikim dzielić się władzy - nakazał zamordować Kleopatrę Berenikę III za co został szybko zlinczowany przez aleksandryjski tłum. W tym czasie prawnie jedynymi żywymi, prawowitymi przedstawicielami byli synowie i córka Lathyrosa, którzy - wezwani przez mieszkańców stolicy - powrócili do Egiptu w 80 p.n.e.

Kleopatra VII - córka Auletesa i najsławniejsza królowa ptolemejskiego Egiptu

Ćórka Auletesa, Arsinoe IV? Rekonstrukcja twarzy oparta na postulowanym jej grobowcu w Efezie jest dziś krytykowana.
Ptolemeusz Auletes poślubił własną siostrę, Kleopatrę VI Tryfajnę i oficjalnie w 76 p.n.e został koronowany na faraona ,,daru Nilu" przez memfickiego arcykapłana, Pszerenptaha III[2]. Nie wiadomo, co się stało z jego wcześniejszą żoną, córką Mitrydatesa - prawdopodobnie porzucił ją po wyjściu z niewoli. Jego młodszy brat z kolei odziedziczył Cypr, któremu zawdzięczał przydomek. Wówczas byli jedynymi Ptolemeuszami, aby więc przedłużyć istnienie rodu spłodził trzy córki - Berenikę IV (ur. 76 p.n.e), Kleopatrę VII (ur. 70 grudnia lub 69 stycznia p.n.e) i Arsinoe IV (ur. po 69 p.n.e) oraz dwóch synów noszących, analogicznie jak on, królewskie imię Ptolemeusz - Ptolemeusza XIII (ur. 61 p.n.e) i Ptolemeusza XIV (ur. 59 p.n.e). Należy jednak zaznaczyć, że Kleopatra VI Tryfajna była matką prawdopodobnie tylko najstarszej Bereniki, resztę dzieci urodziła mu nieznana z imienia egipska szlachcianka wywodząca się z memfickiego rodu arcykapłanów Ptaha, która była jego drugorzędną żoną, konkubiną. Jednak jasne ustalenie, która z nich była matką sławnej Kleopatry - tym bardziej, że matką Arsinoe była prawdopodobnie zupełnie inna kobieta niż matka Kleopatry[3] jest niemożliwe. Równocześnie jego brat, Ptolemeusz z Cypru, nie pozostawił żadnych potomków, a jego królestwo w 58 p.n.e zajęła Republika Rzymska, a on sam popełnił samobójstwo. Ptolemeusz XII Auletes nie zareagował na utratę tradycyjnie ptolemejskiej prowincji - być może nawet wspierał Rzymian, czym wyeliminował brata, jako ewentualnego uzurpatora. Jednak rozwścieczeni upadkiem państwa aleksandryjczycy wystąpili przeciwko monarsze, a na ich stronę przeszła jego własna córka Berenika IV[4], chcąc przejąć władze i żona Kleopatra VI Tryfajna, która mogła mieć już dość memfickiej konkubiny męża. Mieszkańcy Aleksandrii ogłosili ich nowymi władcami, a Ptolemeusz musiał uciekać wraz z pozostałymi dziećmi do coraz niebezpieczniejszego protektora Egiptu jakim był Rzym[5], a jeszcze wcześniej na sam Cypr, gdzie spotkał się z namiestnikiem Katonem Młodszym, który odebrał go jemu bratu[6]. Jednak w Rzymie nie otrzymał żadnego wsparcia dla swych roszczeń od senatu, gdyż księgi sybilińskie ostrzegały pod groźbą niebezpieczeństwa, aby nie pomagać żadnemu królowi egipskiemu, a tego samego dnia, gdy poprosił o pomoc piorun uderzył w posąg Jowisza, co odebrano jako zły znak[7]. Zrozpaczony Ptolemeusz udał się do świątyni Artemidy w Efezie[8], gdzie na przełomie 56/55 p.n.e otrzymał wsparcie od samego Pompejusza oraz podwładnego mu rzymskiego wodza i namiestnika Syrii - Aulusa Gabiniusza, który postanowił przywrócić go na tron[9]. Rzymskie wojska pokonały Egipcjan, a Ptolemeusz ponownie został królem. Kleopatra VI Tryfajna zmarła nieco wcześniej z przyczyn naturalnych lub zabita przez córkę, mąż wyrodnej córki - Archelaos, rzekomy syn Mitrydatesa VI Eupatora, zginął w bitwie i tylko dzięki interwencji Marka Antoniusza otrzymał królewski pochówek. Natomiast sama Berenika IV została ścięta w lipcu 55 p.n.e wraz z ważniejszymi i bogatszymi osobami w państwie, których majątków Ptolemeusz bardzo potrzebował[10]. Neos Dionizos panował już tylko cztery lata czyniąc swą córkę, Kleopatrę VII koregentką w 52 p.n.e i umierając rok później w lutym 51 p.n.e w wieku sześćdziesięciu jeden lat. W testamencie przekazał władzę nad wyniszczonym państwem Ptolemeuszowi XIII, który miał współrządzić ze starszą siostrą, a zarazem żoną w powszechnej zgodzie. Jednak ponownie niezgoda między rodzeństwem/małżeństwem miała zakończyć się kolejną wojną.
Polityka wewnętrzna[]

Ptolemeusz Auletes pokonuje swych wrogów, wspierany przez Horusa i Izydę - relief z świątyni z Edfu
W pierwszym okresie swych rządów Ptolemeusz skupił się przede wszystkim na uregulowaniu stosunków między rdzenną ludnością Egiptu, a grecką dynastią rządzącą. Miejscowi Koptowie prawdopodobnie pamiętali jego ojca Lathyrosa, który krwawo stłumił ich powstanie w Górnym Egipcie, wszczęte jeszcze za dni Aleksandra I. Auletes postanowił porozumieć się z wpływową grupą egipskich kapłanów, którzy mieli silny wpływ na pogański lud, a zwłaszcza z ich najbardziej szanowaną i najbardziej wpływową kastą - rodem arcykapłanów boga stworzenia, Ptaha, sprawujących powinność kapłańską w religijnej stolicy Egiptu, Memfis. Pierwszym krokiem do tego celu była koronacja w staroegipskim, faraońskim obrządku, którą sprawował kapłan Memfis. Wówczas to stanowisko sprawował Pszerenptah III, był on zapewne też ojcem, bratem lub dalszym krewnym również egipskiej konkubiny Ptolemeusza i choć była ona jedynie drugorzędną żoną (pierwszą pozostawała jego siostra) to ślub przypieczętował sojusz między obydwoma dynastami. Trzecim i ostatnim krokiem miało być ukończenie wieloletnich prac nad wspaniałą świątynią Horusa w Edfu, gdzie przedstawiono Auletesa, jako silnego faraona walczącego z wrogami Egiptu. Te wszystkie starania okazały się skuteczne - nie mamy wiadomości o powstaniu innym niż w greckiej Aleksandrii w 58 p.n.e. Jak większość Ptolemeuszów budował kult wokół własnej osoby podając się za greckiego boga wina i dobrej zabawy, Dionizosa, patrona dynastii.
Po powrocie z wygnania król musiał przeznaczyć resztę swego panowania na spłatę długów u rzymskich polityków, którym zawdzięczał odzyskanie tronu. W tym celu uczynił rzymskiego bankiera Gajusza Rabiriusza Postumusa ministrem finansów, który tak bezwzględnie zabrał się za ściąganie pieniędzy, że wobec groźby buntu brutalnie wyzyskiwanego ludu musiał go pozbawić stanowiska i uwięzić zaledwie rok po nominacji. Rabiriusz i tak uciekł do Rzymu, a całego długu nie udało się do końca spłacić, co miało stać się kłopotliwe dla jego dzieci i następców. Ponadto postarał się o ukaranie wszystkich buntowników, którzy go w 58 p.n.e przepędzili. Ostatecznie stracono tylko Berenikę (jej matka w międzyczasie już zginęła, a jej mąż poległ w bitwie). Rzymscy żołnierze Aulusa Gabiniusza, którzy na powrót osadzili Ptolemeusza w Aleksandrii pozostali w kraju, gdy namiestnik Syrii powrócił do swojej domeny teoretycznie strzegąc porządku, a faktycznie w zamiarze okupowania stolicy. Z czasem Gabinianie - bo tak zaczęto przezywać tych najemników - jednak zaczęli wchodzić w małżeństwa z egipskimi kobietami i traktować Egipt, jak swój nowy dom. Stanie się to widoczne podczas wojny aleksandryjskiej, gdy będą walczyć po stronie syna Auletesa, Ptolemeusza XIII przeciwko jego siostrze i rzymskim dyktatorem oraz mężem stanu, Gajuszem Juliuszem Cezarem. Neos Dionizos sporządził testament, który miał gwarantować zgodne współrządy syna i córki, a Egiptowi dać czas na wytchnienie. Jednak tak się nie stało.
Polityka zagraniczna[]

Republika Rzymska w czasach Ptolemeusza XII Auletesa
Ptolemeusz XII Auletes w całej swej polityce zewnętrznej skupił się wyłącznie na zadbaniu o dobre relacje z Republiką Rzymską kosztem ptolemejskich ziem, egipskich finansów oraz życia i zdrowia swych poddanych. Król musiał mieć pojęcie o postępach armii rzymskiej, która zdążyła już zająć większość hellenistycznego świata. W 272 p.n.e ukończyła zajmowanie Wielkiej Grecji, w 212 p.n.e zajęła wschodnią Sycylię, w 168 i 149-148[11] p.n.e Macedonię, 157 p.n.e Epir, a w 188 i 146 p.n.e całą kontynentalną Grecję, w 133 p.n.e wraz z Pergamonem również zachodnią Anatolię, w 85 p.n.e Cypr, a w 74 p.n.e Bitynię. W roku 67 p.n.e wobec terytorialnych ambicji Armenii i Pontu kampanie bliskowschodnią rozpoczął rzymskich wódź Pompejusz, który włączył do imperium Cylicję i Syrię, obalając ostatniego jej króla z dynastii Seleucydów, a w 63 p.n.e zajął większość państwa żydowskiego pozostawiając jedynie samą Judeę, jako podległy kraj. Auletes - według Pliniusza Starszego - wsparł nawet żołnierzy Pompejusza w Judei[12]. Ptolemeusz widział, że Rzymianie są coraz bliżej, a Egipt po wielu latach wojny jego ojca i stryja oraz powstaniu w Tebaidzie był bezbronny, a anektując Cypr Republika dowiodła, że nie darzy ród i jego posiadłości jakimkolwiek sentymentem. Auletes rozumiał, że grecka falanga jest bezradna wobec rzymskim legionów, więc aby ochronić "dar Nilu" musiał posunąć się do jedynej możliwości, która mu pozostała - przekupstwa[13]. Zadłużył się u najznamienitszych rzymskich polityków, takich jak Gajusz Juliusz Cezar, Gnejusz Pompejusz Maximus czy Aulus Gabiniusz. Ta polityka się sprawdziła, gdyż po zajęciu Egiptu przez wojska rzymskie państwo to nie zostało włączone do Republiki, a Auletes odzyskał tron.
Ciekawostki[]
- Według Lucjana z Samostaty (Lukiana) Demetriusz, platoński filozof akademicki został ukarany za odmowę naśladowania rozwiązłego zachowania króla. Demetriusz, jako jedyny odmówił spożywania wody (alkoholu?) i przebrania się za kobietę z okazji Dionizji, orgiastycznego święta ku czi Dionizosa, z którym identyfikował się Ptolemeusz. Ten rozgniewany zażądał od Demetriusza spożywania wody (alkoholu?) i naśladowania kobiety w miejscu publicznym, bo inaczej zostałby skazany na śmierć za dezaprobatę arystokratycznego życia monarchy i jego luksusowych zwyczajów. Filozof wybrał upokorzenie nad śmiercią[14].
Przypisy[]
- ↑ Numerowanie panujących królów ptolemejskich jest anachroniczne - za ich życia poszczególnych władców oznaczano jedynie przydomkiem i tytulaturą. W przypadku następców Ptolemeusza V Epifanesa jest to o tyle trudne, że późniejsi Ptolemeusze często tracili i na nowo odzyskiwali tron oraz dzielili się władzą z rodzeństwem.
- ↑ http://www.attalus.org/docs/other/inscr_253.html
- ↑ W znalezionym grobowcu ze starożytnego Efezu, gdzie została zamordowana Arsinoe, odnaleziono znaki nawiązuje do ptolemejskiego Egiptu. Grobowiec był datowany na I wiek p.n.e, a pochowana w nim osoba była młoda dziewczyna, której twarz zrekonstruowano i okazała się być mulatką. Na tej podstawie wysnuto wniosek, że jej matką była nubijska niewolnica. Jednak zarówno przypisanie anonimowego grobu Arsinoe IV, jak i nawet rekonstrukcja twarzy jest powszechnie kwestionowana
- ↑ http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Cassius_Dio/39*.html#12
- ↑ https://www.livius.org/sources/content/livy/livy-periochae-101-105#104.1
- ↑ http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Lives/Cato_Minor*.html#35
- ↑ http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Cassius_Dio/39*.html#15
- ↑ http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Cassius_Dio/39*.html#16
- ↑ http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Cassius_Dio/39*.html#55
- ↑ http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Strabo/17A2*.html#1.11
- ↑ Antyrzymskie powstanie Macedończyków pod wodzą Andronikosa zakończone klęską
- ↑ http://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Pliny_the_Elder/33*.html#136
- ↑ http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Rab.Post.+4
- ↑ http://www.sacred-texts.com/cla/luc/wl4/wl402.htm#page_7
Źródła[]
- Egipt: Okres Ptolemejski / XXXI dynastia
- Egipt Starożytny - Ptolemeusze (Lagidzi) - narmer.pl
- Ptolemy XII Auletes | Macedonian king of Egypt | Britannica.com
- Ptolemy XII Auletes - Livius
- Ptolemy XII Auletes - Virtual Religion
- Ptolemaic Dynasty -- Ptolemy XII root