Tadeusz Dołęga-Mostowicz (ur. 10 sierpnia 1898 w Okuniewie, zm. 20 września 1939 w Kutach) – polski pisarz, prozaik, scenarzysta i dziennikarz. W wojsku służył w stopniu kaprala podchorążego.
Jego najbardziej popularne książki to: Kariera Nikodema Dyzmy, Znachor, Doktor Wilczur.
Życiorys[]
Tadeusz Dołęga-Mostowicz urodził się w folwarku Okuniewo koło Głębokiego. Był synem Stefana i Stanisławy z Popowiczów. Miał dwoje rodzeństwa: siostrę Janinę i brata Władysława. Jego ojciec był właścicielem gospodarstwa rolnego lub prawnikiem.
Swoje dzieciństwo Mostowicz wspominał na łamach „Kuriera Czerwonego”: „Fatalną właściwością moich dziecinnych marzeń i pragnień było to, że wszystkie bardzo szybko… urzeczywistniały się. Jakże można było długo cieszyć się nadzieją, że człowiek zostanie stangretem, gdy już w ósmym roku życia umie się nieźle powozić parą koni, a nawet tandemem. Cóż zostanie z marzeń o szoferce, gdy już w jedenastym roku, z trudem sięgając nogami do pedałów, kieruje się autem. Cóż zostanie z rojeń o przygodach Old Shaterhanda chłopcu, który ma dość wyobraźni, by uwierzyć, że strzelając do wron lub zajęcy, wytępia całe masy podstępnych Komanczów”.
W 1915 ukończył gimnazjum w Wilnie, a następnie rozpoczął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Kijowie. Należał w tym czasie do konspiracyjnej Polskiej Organizacji Wojskowej. W 1917 przerwał studia i przez Finlandię i Szwecję wyjechał do Warszawy, gdzie zaciągnął się ochotniczo do wojska. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej.
Postanowieniem traktatu pokojowego w Rydze w 1921 r. Okuniewo przypadło bolszewickiej Rosji. Doszczętnie spauperyzowana rodzina Tadeusza przedostała się do Polski.
Mostowicz wystąpił z wojska w 1922 r. Dzięki wsparciu rodziny dostał posadę zecera. Potem awansował na korektora i reportera. Jako felietonista używał wtedy pseudonimu C. hr. Zan. W 1925 r. otrzymał etat w redakcji "Rzeczpospolitej", dziennika prorządowego, związanego z Chrześcijańską Demokracją. Za jego pisarski debiut jest uznawana humoreska „Sen pani Tuńci”.
Po przewrocie majowym z maja 1926 opowiedział się przeciwko sanacji oskarżając ją o tolerowanie i szerzenie rozpusty i terroru. Jego antysanacyjne felietony padały ofiarą cenzury. W publicystyce poruszał drażliwe politycznie sprawy, m. in.: aresztowania gen. Juliusza Malczewskiego, zaginięcia gen. Włodzimierza Zagórskiego i pobicia posła Jerzego Zdziechowskiego.
8 września 1927 został zaatakowany przez nieznanych sprawców. Powracając do domu przy ul. Grójeckiej nr 44 (Mostowicz mieszkał wtedy u swojego wuja Zygmunta Rytla, profesora Politechniki Warszawskiej - PAP), został napadnięty przez siedmiu zbirów uzbrojonych w pałki. Został ogłuszony i wepchany do luksusowego samochodu osobowego. Mostowicz odzyskał przytomność wówczas już, kiedy auto było wśród pól. Leżał na spodzie samochodu, przygniatany kolanami napastników, którzy wykręcali mu ręce, kopali i ogólnie znęcali się nad nim. W usta poniewieranemu wtłoczono knebel z chustki do nosa. W Jankach pod Warszawą został wrzucony do rowu i ponownie pobity. Będącego w ciężkim stanie Mostowicza odnalazł przechodzący rolnik.
Oficjalnie śledztwo zakończyło się umorzeniem, pomimo poszlak i dowodów, że porywaczami byli funkcjonariusze policji, pod wodzą por. Bolesława Kusińskiego, którzy posłużyli się buickiem płk. Janusza Jagryma-Maleszewskiego, komendanta głównego Policji Państwowej.
W 1932 opublikował książkę pt. Kariera Nikodema Dyzmy, która miał być zemstą za upokorzenia ze strony piłsudczyków. Głównym bohaterem książki jest bezrobotny prostak Nikodem Dyzma - łączony przez badaczy biografii i twórczości Tadeusza Mostowicza z Józefem Piłsudskim - który poprzez oszustwa i intrygi, a także naiwność i głupotę ludzi wokół zdobywa coraz to wyższe stanowiska. Wymyśla na swój temat różne historie przedstawiające go w pozytywnym świetle i niszczy ludzi dzięki którym się wybił. W tle przedstawione zostało moralne zepsucie polskiej elity oraz bieda dotykająca ludzi w miastach.
Po sukcesie wydawniczym powieści Dołęga-Mostowicz zajął się wyłącznie działalnością literacką. W latach 30. został autorem kilkunastu poczytnych książek oraz kilku zrealizowanych scenariuszy filmowych. W ciągu roku pisał średnio dwie powieści (łącznie 16). Dzięki popularności swych utworów dorobił się znacznego majątku (ze sprzedaży praw autorskich zyskiwał dochody rzędu 15 tys. zł miesięcznie). Około 1935 zamieszkał w luksusowym apartamencie na pierwszym piętrze pałacu Rembielińskiego przy ul. Piusa XI 10 (obecnie Al. Ujazdowskie 6a). W 1939 napisał scenariusz do filmu Testament profesor Wilczura, będącego kontynuacją ekranizacji jego powieści, a także zagrał w nim postać wzorowaną na sobie.
Nagrobek Tadeusza Dołęgi-Mostowicza na cmentarzu Powązkowskim, 2006.
We wrzesniu 1939 brał udział w wojnie obronnej w stopniu kaprala podchorążego. Okoliczności śmierci nie są jasne: prawdopodobnie zginął 18-20 września 1939 w okolicach Kuty. W wersji Zygmunta Antoszewskiego pisarz miał zawrócić do Kut znad granicy polsko-rumuńskiej, by rozdać głodującym mieszkańcom chleb pozostawiony w budynku koszar. W tym czasie do miasta wkroczyły wojska sowieckie. Trzy czołgi ostrzelały samochód z niosącymi pomoc polskimi żołnierzami, którzy wycofali się w stronę mostu. Według naocznego świadka Dołęga-Mostowicz zginął w samochodzie w czasie ostrzału z karabinu maszynowego przez sowietów. Wedle innej wersji pisarza zabili sowieccy żołnierze, gdy zwlekał z poddaniem się i oddaniem broni. Jest również relacja, mówiąca, że Dołęgę zabił sowiecki żołnierz zainteresowany jego butami.
Po śmierci[]
Pierwotnie został pochowany w Kutach 22 września 1939 przez miejscowych Polaków, którzy ufundowali pomnik nagrobny (zawierający z konieczności inskrypcję w języku ukraińskim) i przez lata nim się opiekowali. Jego prochy sprowadzono do Warszawy 24 listopada 1978 i pochowano w katakumbach na Cmentarzu Powązkowskim (rząd 113-3). Poświęcone pisarzowi epitafium znajduje się w krużgankach (ciąg lewy) warszawskiego kościoła św. Antoniego Padewskiego.
Twórczość[]
Powieści[]
- Ostatnia brygada (1930)
- Kariera Nikodema Dyzmy (1930)
- Kiwony (1932)
- Prokurator Alicja Horn (1933)
- Bracia Dalcz i S-ka (1933)
- Doktor Murek zredukowany (1936)
- Drugie życie doktora Murka (1936)
- Znachor (1937)
- Trzy serca (1938)
- Profesor Wilczur (1939)
- Pamiętnik pani Hanki (1939)