Tadeusz Samuel Szymon Jordan Rozwadowski herbu Trąby (ur. 20 maja 1866 w Babinie, zm. 18 października 1928 w Warszawie) – polski wojskowy, konstruktor i wynalazca wojskowy, Feldmarschalleutnant cesarskiej i królewskiej Armii, generał broni Wojska Polskiego, w czasie wojny polsko-bolszewickiej (1920) szef Sztabu Generalnego Wojska Polskiego i autor planu bitwy warszawskiej, w maju 1926 roku dowódca legalnych sił rządowych odpierających pucz Józefa Piłsudskiego, po zakończeniu puczu ofiara sanacyjnych prześladowań. Kwestia jego traktowania w więzieniu i śmierci budzi kontrowersje. Pochowany został na Cmentarzu Obrońców Lwowa, wśród mogił swoich podkomendnych. Po II wojnie światowej, gdy cmentarz był dewastowany przez władze USRR, szczątki generała zostały przeniesione.
Życiorys[]
Pochodzenie[]
Tadeusz Rozwadowski pochodził z rodziny o tradycjach wojskowych i patriotycznych. Jego przodek Maciej Rozwadowski walczył w bitwie pod Wiedniem (1683), pradziad Kazimierz Rozwadowski był brygadierem kościuszkowskim, dziad Wiktor Leander walczył w powstaniu listopadowym, ojciec Tomisław i stryj Tadeusz walczyli w powstaniu styczniowym (stryj poległ).
Młodość[]
Dzieciństwo spędził w rodzinnych dworach szlacheckich w Babinie i w Honiatynie. Gimnazjum niższe ukończył we Lwowie, następnie rozpoczął naukę w Szkole Kadetów Kawalerii w Hranicach na Morawach. W latach 1882-1886 studiował w Technicznej Akademii Wojskowej w Wiedniu. Ukończył ją w stopniu podporucznika artylerii jako najlepszy na roku (nominacja 18 sierpnia 1886).
Służba[]
W 1891 r. objął funkcję adiutanta sztabu w 3. Brygadzie Kawalerii w Mariborze. Po dwóch latach został przeniesiony do Budapesztu, gdzie przydzielono go do sztabu 31 Dywizji Piechoty. W maju 1894 otrzymał awans na stopień kapitana.
29 września 1894 we Lwowie ożenił się z Marią hrabianką Komorowską.
W październiku 1896 został mianowany attaché wojskowym przy poselstwie austriackim w Bukareszcie. Jego sukcesem było wynegocjowanie korzystnej dla Austro-Węgier umowy celnej, a także rozwinięcie współpracy austriacko-rumuńskiej. Zyskał szacunek króla rumuńskiego Karola I i następcy tronu - księcia Ferdynanda.
W 1905 r. został awansowany na podpułkownika. W 1907 r. wrócił do Stanisławowa. Otrzymał przydział do c. i k. 31 Pułku Artylerii Polowej, a 1 maja został dowódcą (komendantem) tej jednostki, wchodzącej w skład XI Brygady Artylerii (funkcję pełnił przez cztery lata). W maju 1908 awansował na pułkownika. W roku 1913, jako jedyny z wyższych polskich oficerów służących w armii austriackiej nawiązał współpracę z ruchem strzeleckim, dla którego okazał się bardzo cenną osobą, ponieważ dzięki swoim znajomościom ratował go z różnych opresji. W kwietniu 1913 został mianowany dowódcą I Brygady Artylerii Konnej, a w maju generałem majorem.
I wojna światowa[]
9 sierpnia 1914 r. objął stanowisko komendanta 12 Brygady Artylerii Polowej. Za zasługi w bitwie pod Borowem (5 września 1914) otrzymał najwyższe odznaczenie austro-węgierskie, order Marii Teresy.
Odegrał rolę w sukcesie bitwy pod Gorlicami (2-12 maja 1915) stosując nową metodę tzw. ruchomej zasłony ogniowej (ogień artyleryjski postępował tuż przed atakiem piechoty). Metoda ta bardzo szybko weszła na trwałe do niemieckiego regulaminu walki jako tzw. Feuerwalze, a do francuskiego jako barrage roulant i zastąpiła stosowane wcześniej wielogodzinne ostrzeliwanie pozycji wroga, po których następował pochłaniający liczne ofiary szturm wojsk. 17 maja pod Jarosławiem Rozwadowski samym ogniem artylerii powstrzymał kontrnatarcie Rosjan. Taktyką zachwycony był sam cesarz Wilhelm II, który chciał odznaczyć gen. Rozwadowskiego Krzyżem Żelaznym I Klasy, lecz ten jednak ostatecznie nie otrzymał tego odznaczenia.
Następnie awansował na dowódcę 43. Dywizji Piechoty. 1 lutego 1916 roku Rozwadowski został przeniesiony na emeryturę. Oficjalną przyczyną był zły stan zdrowia. W rzeczywistości gen. Rozwadowski był skonfliktowany ze swoim dowództwem, które oskarżał o gnębienie ludności polskiej.
Jako były oficer zwolniony z obozu jeńców reskryptem Rady Regencyjnej z 25 października 1918 roku został przydzielony do podległego jej Wojska Polskiego. 28 października objął funkcję Szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. W listopadzie złożył dymisję z powodu nieporozumień z Józefem Piłsudskim o sposób tworzenia armii.
Wojna polsko-ukraińska[]
17 listopada 1918 r. został mianowany przez Józefa Piłsudskiego dowódcą Armii ,,Wschód". Gen. Rozwadowski przybył w nocy z 24 na 25 listopada przybył do oblężonego Lwowa. Stwierdził, iż polskie siły są zbyt słabe i bezskutecznie domagał się posiłków. Był również celem ataków zwolenników Piłsudskiego, w tym gen. Stanisława Szeptyckiego. W styczniu 1919 r. nadeszły posiłki z Warszawy, które gen. Rozwadowski negatywnie ocenił jako dyletanckie. Na przełomie stycznia i lutego sytuacja się pogorszyła. Zaczęło brakować broni i amunicji. Zaczęły również nasilać się nieporozumienia na tle narodościowym i religijnym. W marcu przybyła do Lwowa odsiecz pod dowództwem gen. Wacława Iwaszkiewicza-Roduszańskiego, który zastąpił Rozwadowskiego na stanowisku dowódcy Armii ,,Wschód". Gen. Rozwadowski opuścił Lwów owacyjnie żegnany przez mieszkańców miasta i żołnierzy swojej armii.
Bitwa Warszawska[]
22 lipca 1920 został szefem Sztabu Generalnego. Dowódcą Frontu Północnego mianował gen. Józefa Hallera, a gen. Kazimierza Sosnkowskiego ministrem spraw wojskowych. Na wieści o trudnej sytuacji 5 Armii, w nocy z 8 na 9 sierpnia wydał rozkaz 10 000 zakładający wzmocnienie 5 Armii i wyznaczenie jej zadań ofensywnych. Plan Rozwadowskiego zakładał uderzenie na bolszewików z północy znad Wkry i z południa znad Wieprza.
10 sierpnia Piłsudski naciskany przez zachodnich dygnitarzy na konferencji w Hythe, zaproponował stanowisko szefa sztabu gen. Weygandowi, który odmówił obawiając się, iż w razie przegranej wina zostanie zrzucona na Francję. 12 sierpnia Rozwadowski wraz z Piłsudskim i Weygandem na naradzie zdecydowali, iż marszałek uda się do Puław. Piłsudski chciał złożyć dymisję, której premier Witos nie przyjął. Rozwadowski listownie kontaktował się z naczelnym wodzem.
15 sierpnia armia polska rozbiła 3 z 4 armii wroga pod Warszawą i nad Wkrą. Rozwadowski koordynował działania logistyczne oraz obronę Warszawy, podczas gdy Piłsudski objął osobiste dowództwo nad grupą manewrową. Operacja zakończyła się wygraną Polski, lecz sukces został przypisany głównie Piłsudskiemu, co do dzisiaj wywołuje kontrowersje.
Zamach majowy[]
12 maja 1926 wybuchł wywołany przez Józefa Piłsudskiego pucz. O godz. 14:45 gen. Rozwadowski spotkał się z ministrem spraw wojskowych gen. Juliuszem Malczewskim. Zgodził się objąć stanowisko dowódcy obrony Warszawy. Po naradzie z Malczewskim, płk. Andersem i gen. Hallerem przeniósł dowództwo do Belwederu. Wydał rozkaz bezwzględnego rozprawienia się z zamachowcami. Drugiego dnia zaplanował większą akcję z udziałem oddziałem z Cytadeli pod dowództwem płk. Izydora Modelskiego. Akcja nie powiodła się, ponieważ podkomendni przeszli na stronę Piłsudskiego i aresztowali Modelskiego. Zamachowcy uzyskali przewagę, rozpoczęli również ostrzał artyleryjski Belwederu, lekko ranny został m.in. płk Anders. W odpowiedzi gen. Rozwadowski wydał rozkaz dowódcy lotnictwa, gen. Włodzimierzowi Zagórskiemu, użycia bomb przeciwko oddziałom buntowniczym zmierzającym do Warszawy w celu ich rozproszenia. Zbombardowano wybrane cele w mieście m.in. Plac Saski. 15 maja prezydent Stanisław Wojciechowski podał się do dymisji i rozkazał zaprzestania walk, aby nie przelewać więcej krwi, chociaż dochodziły informacje o wojskach zbliżających się na pomoc siłom rządowym.
Liczono na honorowe rozwiązanie konfliktu. 22 maja 1926 r. Piłsudski wydał rozkaz do wojska, w którym przyznał racje obu walczącym stronom, zapowiadając niewyciąganie konsekwencji wobec pokonanych oraz zgodę i pojednanie. Niebawem część internowanych oficerów zwolniono, jednak generałom Rozwadowskiemu, Włodzimierzowi Zagórskiemu, Juliuszowi Malczewskiemu i Bolesławowi Jaźwińskiemu zarzucono przestępstwa kryminalne i przewieziono najpierw do Wojskowego Więzienia Śledczego przy ul. Dzikiej w Warszawie, a potem do więzienia w Wilnie.
Śmierć[]
18 maja 1927 r. gen. Rozwadowski został zwolniony z więzienia. Jego zdrowie było w fatalnym stanie. Istnieją podejrzenia, iż generała podtruwano poprzez pomalowanie celi farbą z arszenikiem lub karmieniem go kanapką z końskim włosiem. Generał wiele czasu spędzał w Jastrzębiej Górze, walcząc z silnymi bólami brzucha, połączonymi z krwawieniem i torsjami, których powodu lekarze wciąż nie mogli ustalić. W roku 1928 napisał referat "Problemy dzisiejszej obrony Państwa". W tekście generał przewidywał na rok 1936 konflikt z Rosją i Niemcami.
Gen. Tadeusz Rozwadowski zmarł 18 października 1928 r. o godz. 13.40 w lecznicy św. Józefa przy ul. Hożej w Warszawie. Władze odmówiły sekcji zwłok, co przyczyniło się do spekulacji na temat przyczyny zgonu.
Po śmierci[]
Msza żałobna miała miejsce 20 października o godz. 11.30 w Warszawie. Później trumnę przewieziono do Lwowa, gdzie 22 października odbyło się nabożeństwo w kościele oo. Bernardynów odprawione przez metropolitę lwowskiego Bolesława Twardowskiego oraz pogrzeb na Cmentarzu Obrońców Lwowa, gdzie generał chciał być pochowany wśród swoich żołnierzy.
Po II wojnie światowej, gdy cmentarz był dewastowany przez władze USRR, szczątki generała zostały przeniesione w nieznane do dzisiaj miejsce. Jedną z możliwych opcji jest Cmentarz Łyczakowski.