Podpisanie układu Sikorski-Majski, 30 lipca 1941 roku w Londynie.
Układ Sikorski-Majski – układ pomiędzy rządem RP na uchodźstwie, a ZSRR zawarty 30 lipca 1941 roku w Londynie. Na jego mocy przywrócone zostały stosunki dyplomatyczne i rozpoczęło się formowanie Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR.
Historia[]
Po kapitulacji Francji w czerwcu 1940 roku, przeciwko Niemcom pozostała osamotniona Wielka Brytania. Odparcie niemieckich nalotów podczas bitwy o Anglię chwilowo zapobiegło groźbie inwazji na Wyspy Brytyjskie, ale zagrożenie nadal było wysokie. W tym czasie Stany Zjednoczone trzymały się na uboczu, dostarczając jedynie sprzęt wojskowy. Jedynym potencjalnym sojusznikiem było ZSRR, ale formalnie pozostawał związany z Niemcami paktem o nieagresji. Rozpoczęcie operacji Barbarossa stworzyło nowy układ sił w Europie. Od tego czasu na linii Londyn-Moskwa nastąpiło ożywienie, do którego siłą rzeczy została polska dyplomacja. Już 23 czerwca 1941 roku gen. Władysław Sikorski wygłosił w brytyjskim radiu odezwę do narodu polskiego, w którym wyrażał nadzieję, że w zaistniałej sytuacji Rosjanie powrócą do zawartego 20 lat wcześniej traktatu ryskiego.
Józef Stalin był świadomy, że dołączając do koalicji antyhitlerowskiej będzie musiał zająć stanowisko wobec Polski, która żądała anektowanych ziem wschodnich. Pod koniec czerwca z Moskwy do ambasadora ZSRR w Londynie Iwana Majskiego dotarły szczegółowe instrukcje podjęcia ewentualnych rozmów z Polakami. Sowiecki ambasador miał je prowadzić przez brytyjskiego Ministra Spraw Zagranicznych Anthonego Edena lub jego zastępcy Alexandra Cadogana. Ponadto do rozmów byli włączeni przedstawiciele Foreign Office przy rządzie RP Cecil Dormer i brytyjski ambasador w Moskwie Stafford Cripps. Większość polskich polityków była przeciwna prowadzeniu rozmów, również Minister Spraw Zagranicznych August Zaleski, Minister Sprawiedliwości Marian Seyda oraz zastępca Prezydenta i Minister Stanu gen. Kazimierz Sosnkowski. Nawet sam Prezydent Władysław Raczkiewicz był temu przeciwny, ponieważ brytyjska dyplomacja wspominała o sowieckiej propozycji odbudowy powojennej Polski, w jej granicach etnicznych. Co więcej Prezydent Raczkiewicz zapowiadał, że nie udziela Sikorskiemu pełnomocnictwa do zawarcia porozumienia z ZSRR.
Na początku lipca odbyły się pierwsze oficjalne rozmowy pomiędzy Sikorskim, Zaleskim, Majskim i Edenem. 12 lipca rząd brytyjski zawarł umowę sojuszniczą z sowietami i Winston Churchill naciskał na stronę polską, aby pójść w jego ślady. Polski premier żądał jednak gwarancji, że strona radziecka zgodzi się na granice sprzed 1 września 1939 roku, uwolni Polaków przetrzymywanych w obozach i więzieniach, a także udzieli wsparcia w utworzeniu 200-tysięcznej Armii Polskiej w ZSRR. Premier zdawał sobie sprawę, że Polska nie może pozostać na uboczu wielkiej polityki, ponieważ straciła by możliwość uczestnictwa w negocjacjach ustalających porządek w powojennej Europie. Ponadto porozumienie umożliwiało uwolnienie tysięcy Polaków więzionych w łagrach i więzieniach. Gen. Sikorski zdawał sobie sprawę, że sowieckie zapewnienia mogą być nic nie warte, ale mimo wszystko postanowił podjąć ten ryzykowny krok. Do podpisania układu doszło 30 lipca 1941 roku w obecności Anthonego Edena i Winstona Churchilla. Tego samego dnia ambasador Dormer zjawił się u Prezydenta Raczkiewicza i oznajmił: "Będzie katastrofą dla Polski, jeśli traktat zostanie odrzucony". Umowa składała się z pięciu punktów. Pierwszy anulował porozumienia sowiecko-niemieckie z 1939 roku, ale nie wspominał ani słowem o przyszłych granicach Polski. Tę kwestię Sowieci postanowili odłożyć na później. Punkt drugi zapowiadał natychmiastowe wznowienie stosunków dyplomatycznych między stronami i wymianę ambasadorów, a trzeci zapowiadał utworzenie Armii Polskiej w ZSRR, ale szczegóły co do jej liczebności i organizacji miały być omówione w przyszłości. Ostatni punkt stwierdzał, że układ wchodzi w życie natychmiast i nie wymaga ratyfikacji. Układ kończyły dwa tajne protokoły: pierwszy zobowiązał stronę radziecką do amnestionowania wszystkich więzionych Polaków, drugi zawierał klauzulę, że wszelkie roszczenia zostaną rozpatrzone na mocy dwustronnych porozumień w terminie późniejszym.
Rozmowy podczas zawarcia układu.
Po podpisaniu układu część ugrupowań polskich zgłosiła stanowcze weto. Oponenci Sikorskiego twierdzili, że godząc się na zawarte w układzie stwierdzenia dotyczące kwestii terytorialnych, wystawił on na wielkie niebezpieczeństwo interes państwa oraz jego rację stanu i zarzucali mu, że umowa nie miała mocy prawnej, ponieważ została zawarta bez odpowiednich pełnomocnictw.
Na burzliwym posiedzeniu Rady Ministrów 25 sierpnia 1941 roku Zaleski, Seyda i Sosnkowski złożyli dymisje. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR 12 sierpnia wydało dekret specjalny "o udzieleniu amnestii wszystkim obywatelom polskim pozbawionym wolności na terytorium radzieckim w charakterze jeńców wojennych lub na innych dostatecznych podstawach". Konsekwencją tego akty były zwolnienia więźniów obozów jenieckich i gułagów oraz żywiołowy napływ ochotników do miejsc formowania polskich oddziałów, do których przybywali też liczni cywile szukający schronienia. Przepływ polskiej ludności odbywał się z dużą swobodą, nietypową dla ZSRR. Do Moskwy przybyła Polska Misja Wojskowa, a 14 sierpnia zawarto polsko-radziecką umowę wojskową podpisaną przez gen. Zygmunta Bohusza-Szyszki. Określono w niej zasady tworzenia Armii Polskiej w ZSRR. Dowódca formacji miał być wyznaczony w porozumieniu z władzami sowieckimi. Polskie oddziały miały trafić na front dopiero po osiągnięciu pełnej gotowości bojowej. Uzbrojenie i wyposażenie pochodziły z zasobów ZSRR lub dostaw zachodnich w ramach Lend-Lease Act.
Spotkanie delegacji polskiej z Józefem Stalinem.
Ambasadorem w Moskwie został Stanisław Kot, który przybył na miejsce 4 września. Ambasadorem radzieckim przy rządzie polskim został Aleksandr Bogomołow, który jednocześnie był ambasadorem przy wszystkich rządach emigracyjnych w Londynie. Pod koniec roku do ZSRR udał się Władysław Sikorski. 3 grudnia 1941 roku doszło do spotkania z Józefem Stalinem, w którym uczestniczyli również ambasador Kot i gen. Władysław Anders. Uzgodniono, że Armia Polska będzie liczyć 96 000 żołnierzy i 30 000 członków formacji pomocniczych. Stalin wyraził zgodę na ewakuację 25 000 żołnierzy do Anglii, by po wcieleniu ich do Polskich Sił Zbrojnych brali udział w otwarciu drugiego frontu. Gen. Sikorski zapytał o polskich jeńców z obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, na co Stalin odrzekł, że ci ludzie nie są już jeńcami i prawdopodobnie uciekli do Mandżurii. Faktycznie jeńcy zostali zamordowany podczas zbrodni katyńskiej.
Od 1942 roku Armia Polska borykała się z brakami uzbrojenia i wyposażenia. Z tego powodu na przełomie marca i kwietnia 1942 roku ewakuowano część żołnierzy, ale sytuacja sił polskich nie uległa poprawie. Druga fala ewakuacji miała miejsce w sierpniu 1942 roku. Łącznie ZSRR w obu turach opuściło 78 602 żołnierzy i 38 184 cywili. Ewakuacja Armii Andersa znacznie pogorszyła relacje polsko-sowieckie i zakończona została rekrutacja.
Do ostatecznego zerwania stosunków doszło po ujawnieniu zbrodni katyńskiej. Zerwanie relacji było na rękę ZSRR, które nie dostrzegało dalszych korzyści ze współpracy, a mogło jedynie zaszkodzić w objęciu Polski wpływami sowieckimi. W nocy z 25 na 26 kwietnia 1943 roku Wiaczesław Mołotow wezwał ambasadora Tadeusza Romera i zerwał stosunki dyplomatyczne z rządem RP, ale ambasador omówił przyjęcia noty.
Źródła[]
- Za wszelką cenę autorstwa Leszka Stundisa w II wojna światowa. Wydarzenia, ludzie, bojowe szlaki tom IX Rząd emigracyjny
- Chwilowa odwilż autorstwa dr. Dariusza Skorupy w II wojna światowa. Wydarzenia, ludzie, bojowe szlaki tom IX Rząd emigracyjny